2012 թ. սեպտեմբերին լրանալու է Հայաստանի (ՀՀ և ԼՂՀ ) անկախության հերթական տարելիցը։ 21 տարին, հայ ժողովրդի դարավոր պատմության հետ համեմատած, չնչին ժամանակահատված է, բայց յուրահատուկ է նրանով, որ նորանոր սկսում են ձևավորվել անկախության երկրորդ սերնդի ներկայացուցիչները։ Սակայն, ցավալին այն է, որ մինչև հիմա մենք՝ հայերս, չունենալով ազգային գաղափարախոսություն, չգիտենք ուր ենք գնում և այդ նոր սերնդին ուր ենք տանում։
Մի կողմ թողնելով ազգային գաղափարախոսության թեման, որի մասին քանիցս անդրադարձել ենք, գրենք անհատ-պետություն շղթայի մասին, որի մի օղակն էլ մոտ ապագայում կազմելու է նոր ձևավորվող սերունդը։
Նախ, սկսենք անհատից։
Հայ լուսավորիչների (Մ. Նալբանդյան, Ս. Նազարյանց, Հ. Սվաճյան, Գ. Չիլինկարյան) նախաձեռնությամբ ժամանակի եվրոպական քաղաքական և հասարակական գաղափարները տարածվել են հայ հասարակության շրջանում, հիմք դրել «լուսավորական» և «պահպանողական» ուղղությունների ձևավորմանը։ Հայ լուսավորիչները բարձր գնահատելով քրիստոնեական կրոնի և Հայ Եկեղեցու դերը հայ ժողովրդի անցյալի պատմությունում, չէին ընդունում այդ իրողությունն ազգի ներկայի և ապագայի վերաբերմամբ։ Հերքելով կրոնի և Եկեղեցու վճռորոշ դերը ազգի գոյության և առաջադիմության հարցում, նրանք անհրաժեշտ են համարում աշխարհիկ կառավարության առկայությունը, աշխարհիկ մշակույթի և լուսավորության զարգացումը՝ Հայ Եկեղեցուն հատկացնելով ազգի հոգևոր-բարոյական դաստիարակչի դերակատարությունը։ Լուսավորիչների պնդմամբ, ազգային կեցության աշխարհիկ և հոգևոր դաշտերի առանձնացումը (աշխարհիկ դաշտի գերիշխանության պայմանով) ժամանակի հրամայականն է, գտնելով, որ ազգի իրական միասնությանը կարելի է հասնել զուտ քաղաքական կառույցների միջոցով։ Միջանկյալ նշենք, որ ներկայումս Հայաստանում գերիշխում են հայ լուսավորիչների առաջ քաշած գաղափարները, որոնք ստացել են նաև օրենքի ուժ։
Իսկ ի՞նչ էին առաջադրում պահպանողականները։
Նրանց դասական ներկայացուցիչ Հովհաննես Տերոյենցը ի հակակշիռ լուսավորիչների պատմափիլիսոփայական հայեցակարգի, առաջադրել էր մի մոդել, ըստ որի երկրային կյանքում մարդը կոչված է կատարելագործվել որպես հոգևոր էակ, ինչը պայմանավորված է բարոյական օրենքի աղբյուրի և նրա էության ճանաչումով։ Բարոյական սկզբունքներին տալով աստվածային հեղինակություն, նա, ըստ էության, քրիստոնեական գաղափարախոսության տեսանկյունից աստվածային բարոյական օրենքը կապակցում է մարդու հասարակական էության հետ։ Աստված,- նշում էր նա,- ստեղծել է մարդուն որպես հասարակական էակ։ Մարդու արարման հետ մեկտեղ Աստված ստեղծել է հասարակության գոյության համար անհրաժեշտ ամրակներ՝ մեծի ու փոքրի տարբերությունը և արդարությունը, որոնցից առաջինը կապվում է Իշխանության, իսկ երկրորդը՝ Օրենքի հետ։ Այդ իսկ պատճառով բնական օրենքն ընկալելի է որպես աստվածային կամքով ստեղծված հասարակական ամրակների պահպանում և բուն բնական օրենքը տասնաբանյա պատվիրաններն են, որոնք արգելում են ուրիշի իրավունքներին մոտենալը և ընկերական կամ ընտանեկան նվիրական պայմանները դրժելը։
Նման կողմնորոշումն ուղղված էր լուսավորական պատմափիլիսոփայության հիմքում դրված և հասարակական առաջադիմության խորքային իմաստը ներկայացնող՝ անհրաժեշտաբար գործող բնական օրենքի լուսավորիչների մեկնաբանման դեմ։ Ըստ Նալբանդյանի, բնական օրենքով մարդիկ ստեղծված են հավասար իրավունքներով, որոնց պաշտպանության համար անհրաժեշտ է իրավադատության և օրենսդրության ստեղծումը, ինչը, իր հերթին, կնպաստի ազգի հասարակական (բարոյական) առաջադիմությանը։
Տերոյենցը գտնում էր, որ բնական օրենքն Աստծո իշխանության տակ գտնվող մարդու հասարակականության հիմքն է, ինչից հետում է, որ հասարակական կեցության անհրաժեշտ կանոնները բացարձակ (աստվածային) խորհուրդ են կրում։ Խնդրի էությունը դիտելի է լուսավորիչների և Տերոյենցի՝ մարդու մեկնաբանման տարբերության մեջ։ Եթե լուսավորիչների համար Մարդն ամենից առաջ անհատ է իր կենսաբանական և սոցիալ-մշակութային նախասկզբների միասնությամբ, ապա Տերոյենցը սահմանում է Մարդուն որպես ոգու՝ անդրանցական նախասկզբի կրող, այսինքն՝ որպես անձնավորություն։ Դրանով է բացատրելի Մարդու հոգևոր փորձի հնարավորությունը, նրա՝ որպես հոգևոր էակ կատարելագործվելու ընդունակությունը։
Մարդուն դիտելով որպես անձնավորություն, Տերոյենցը սահմանել է «ազատություն» և «հավասարություն» հասկացությունները։ Ազատությունը նա սահմանում է որպես մարդու ներքին (հոգևոր) հնարավորություն, ուստի համարում է, որ մարդու արտաքին (գործողությունների) ազատությունը սահմանափակված է օրենքով. մարդն ազատ է գործել այնպես, ինչպես պետք է գործի և ոչ թե անել ցանկալին։ Ստրկությունն ու բռնությունը, այսպիսով, արտաքին, գործողությունների ազատության (բացարձակ) հետևանք է, ինչն անհրաժեշտաբար ենթադրում է ուրիշի ազատության սահմանափակում։ Նման իրավիճակը հնարավոր է համարվում այն ժամանակաշրջանների, երկրների և գաղափարախոսությունների համար, որտեղ խախտվում են աստվածային պատգամները։
«Հավասարություն» հասկացության Տերոյենցի ըմբռնումը ևս կառուցված է այդ հասկացության լուսավորիչների սահմանման քննադատության վրա։ Նրա կարծիքով, հավասարությունը լուսավորիչները հանգեցրել են ինչական հարաբերություններին (հավասար գույք ունենալու մարդկանց իրավունքին), ինչը խախտում է արդարության բարոյական օրենքը, քանզի Աստված ստեղծել է մարդկանց տարբեր կարողություններով։ Մարդկանց հավասարությունը հասարակական կենդանի արարած լինելն է, ինչն ապահովում է Օրենքը։ Վերջինիս բացակայության դեպքում հավասարությունն անհետանում է՝ ծնունդ տալով բարբարոսությանը, քաղաքակրթության քայքայմանը։
Նրա պնդմամբ, «ազատություն» և «հավասարություն» հասկացությունները լուսավորիչները կիրառում են այնպիսի երևույթների նկատմամբ, որոնք խորթ են այդ հասկացությունների նախնական խորհրդին։ Վերջինիս նորոգման անհրաժեշտ միջոցն է կրոնական փիլիսոփայությունը, որը կնպաստի աստվածային (բնական) օրենքին մարդկային (դրական) օրենքի համապատասխանեցմանը։ «Մարդկային օրենքը միայն գործերի վրա է, մտքի վրա է, խորհրդի վրա մարդիկ ոչ օրենք են դրել, և ոչ էլ կարող են դնել։ Աստված է միայն խորհուրդների քննիչը, միայն Նա է սրտագետ, մարդու սրտի գաղտնիքը իմացող, ուստի մենակ Նա խորհրդի վրա օրենք դնելով գործերի վրա դրված օրենքը հաստատուն կդարձնի, քանի որ չարության խորհուրդները սրտից են ելնում և դրանց արդյունքն եղած գործերը արգելելու համար նրանց աղբյուրը եղող սրտի վրա տիրելն է, և այս տիրապետությունը Աստծուց բացի ուրիշի բանը չէ»։
Այս տեսանկյունից է նպատակահարմար արժևորել իշխանությունների ընտրովիության լուսավորիչների գովաբանած սկզբունքի Տերոյենցի մերժումը։ Ըստ նրա, իշխանության էությունը իշխանապետի և նրա իշխանության տակ գտնվող մարդկանց առկայության և նրանց միջև որոշակի հարաբերությունների՝ պարտքի և իրավունքի իրագործման մեջ է։ Մինչդեռ լուսավորիչների սկզբունքը ենթադրում է մեկի իշխանության (և համապատասխանաբար՝ իրավունքի) սահմանափակումը մյուսին իշխանություն (իրավունք) տալու նպատակով, որի հետևանքը մի կողմից համարվում է մարդկանց իրավահավասարության մերժումը, մյուս կողմից՝ անիշխանության տարածումը։
Այս հարթության վրա է հարկավոր իմաստավորել ազգային կառավարության էության, Ազգային Սահմանադրության նշանակության, ինչպես նաև՝ Հայ Եկեղեցու կառավարման ձևի ու դրա բարենորոգման փոխկապակցված խնդիրների Տերոյենցի ըմբոնումը։ Հերքելով լուսավորիչների այն կարծիքը, ըստ որի դարաշրջանի առանձնահատկությունը և հասարակական առաջընթացի նպատակն ազգի ազատության (քաղաքական) ձեռքբերումն է, նա հաստատում է, որ պատմության նպատակը և ժամանակի պահանջն ազգության պահպանումն է։ Նշված մոտեցումների տարբերությունը բացատրելի է լուսավորիչների և Տերոյենցի մեկնակետերի տարբերությամբ։ Լուսավորիչների տրամաբանությամբ, մի ժողովրդի մեջ որոշ հատկությունների առկայության պայմաններում է հնարավոր խոսել ազգի ձևավորման մասին։ Մինչդեռ Տերոյենցի համոզմամբ, խնդիրը գոյություն ունեցող ազգի բնութագրման և նրա առկա կեցության պայմաններին համապատասխան զարգացման հնարավորությունների սահմանումն է։
Նշած համատեքստում ազգությունը պահող գլխավոր կապը համարվում է կրոնը։ Հավատն անվանվում է անփոփոխելի, քանզի նրա էությունը Աստծո ճանաչումն է։ Հավատի էության հետ սերտորեն կապվում է Աստծո պաշտամունքը, այսինքն՝ հավատի արտաքին կողմը (նշանները)։ Ելնելով ազգերի ավանդույթների առանձնահատկություններից, նա հաստատում է, որ աստվածապաշտության ձևերը նույնպես պետք է տարբեր լինեն։ Ազգերին զանազանող այդ առանձնահատկությունները նա համարում է ազգային կապ։ Տերոյենցի համոզմամբ՝ ազգային քաղաքականությունը պետք է ուղղված լինի պատմության կողմից կրոնին և Հայ Եկեղեցուն վերապահված առաքելության պահպանմանը։ Դրա հիմնավորմանն են ծառայում նրա բերած հետևյալ փաստարկները.
Քաղաքականությունը հիմնված է օրենքի վրա, և երբ այն առանձնացվում է կրոնից, զրկվում է պարտադրվող հեղինակությունից և դառնում անզոր։
Առանց իր հոգևոր բնույթին ներհատուկ ավանդույթների, ազգը նախնական «անկրթութեան» մեջ է ընկնում։ Այդ իսկ պատճառով հայ ազգը պետք է հավատարիմ մնա մինչև XIX դ. պահպանված ազգային ավանդույթներին, ըստ որոնց, աշխարհի տարբեր երկրներում բնակվող հայերին միավորում է Հայ Առաքելական Եկեղեցին։
Տերոյենցի և հայ լուսավորիչների պայքարը բնութագրվում է որպես դիմակայություն նրանց պաշտպանած ազգային և համամարդկային նախասկզբերի միջև։ Լուսավորիչները դիմում էին «բնական մարդուն», «բնական իրավունքին», «գիտական առաջադիմությանը» և այդ հենքի վրա փորձում կառուցել ազգի ապագան։ Տերոյենցը, ընդհակառակը, ձգտում է պահպանել ազգային կյանքի օրգանական միասնությունը ազգային-մշակութային ավանդույթների (առաջին հերթին՝ կրոնի և Հայ Եկեղեցու) պահպանման միջոցով։ Ակնհայտ է, որ ազգային կյանքում որևէ մշակութային նախասկզբի մերժումը կամ նշանակության նենգափոխումը խախտում է ազգային կյանքի օրգանական կարգը, որը զգալիորեն թուլացնում է այդ հենքի վրա ձևավորվող ազգային ինքնագիտակցությունը։
Ներկայումս Հայաստանում (ՀՀ և ԼՂՀ) բարոյազրկման և ամենաթողության, ազգուրացության և հավատուրացության, հայրենամերժության և տարագրության վտանգի արմատները պետք է որոնել հայ պահպանողականների նկատմամբ լուսավորիչների տարած հաղթանակի մեջ։
Անհատը (անձը) լինելով հասարակության մի մասնիկը, կամա-ակամա, կյանքի տարբեր հատվածներում առնչվում է «կյանքի շղթայի» համարյա բոլոր օղակներին։ Թերևս, այդ շղթայի միակ օղակը համայնքն է (դասական իմաստով), որը բացակայում է մեր ընկերային կյանքից, այն դարձնելով ոչ լիարժեք։ Հիմնավորենք մեր եզրահանգումը։
Ցանկացած հասարակությունում, առավելապես՝ կապիտալիստականում, համայնքի յուրաքանչյուր անդամի մտահոգությունը իր սեփականությունն արդյունավետ տնօրինն ու դրանից շահույթ ստանալն է։ Եվ դրանում վատ բան չկա, եթե արդյունքում ազգաբնակչությունը ապրի համերաշխ և բարեկեցիկ։ Բայց իրականում, մեր հասարակությունում, հետզհետե մարդը՝ անհատը, քանի գնում միայնանում է իր հիմնախնդիրների հետ, ընկնում տարբեր՝ ոչ ցանկալի հոգեվիճակների մեջ։ Արդյունքում՝ տուժվում է անհատը, սոցիալական կյանքը, հասարակական հարաբերությունները և հասարակությունն ամբողջապես։ Ներկայումս մարդկանց հարաբերությունների մեջ վճռորոշ են դառել շահերը, որի հետևանքով էլ արմատավորվել են՝ անիրավությունը, անզգամությունը, ագահությունը, չարությունը, նախանձը, կռվազանցությունը, նենգությունը, բանսարկությունը, չարախոսությունը, ամբարտավանությունը, անգթությունը, ծնողատյացությունը և ազգուրացությունը։
Ներկայումս Արցախում հասարակությունը ապրում է ընտանիքներով (որոշները՝ ավանդական), գործում են նաև ազգակցականության, բարեկամության և ընկերության սկզբունքներըը։ Սակայն, ցավալիորեն պետք է նշել, որ այն օղակը՝ համայնքը, քրիստոնեական համայնքը, որը դարերով հայկականության պահպանման հիմքն է եղել, այսօր համարյա թե բացակայում է։
Համայնքային կյանքով ապրել՝ նշանակում է համախմբվել, ապրել ու աշխատել համագործակցաբար, մտահոգված լինելով համայնքային խնդիրների լուծմամբ, ստեղծել հոգատարության, փոխադարձ հարգանքի և օգնելու պատրաստակամության այնպիսի մթնորորտ, որտեղ անհատը իրեն զգա որպես հասարակությության լիիրավ անդամ։
Մեր կարծիքով, համայնքները (քաղաքային, թե գյուղական) լիարժեքորեն կարող են համախմբվել եկեղեցական ծխական խորհուրդների շուրջ, որովհետև նրա անդամները հաստատված են առ Աստված հավատքի վրա, և հոգատար են բոլորի հանդեպ, որը բխում է հենց քրիստոնեական հավատքից...
Համայնքային ցանկալի կյանքով մենք ապրել ենք 1988 թ.-ին (և իներցիայով ևս մի քանի տարի), որի արդյունքում հասարակական մի ֆորմացիայից մյուսին անցնելիս առաջացած ցնցումներին կարողացել ենք ազգովին դիմակայել և, որ ամենակարևորն է, փառավոր հաղթել ենք մեր դարավոր թշնամուն։
Համոզված ենք, որ մեր նախնիների համայնքային կյանքով ապրելու մեջ էր նրանց ուժը, որը գենետիկորեն, անխաթար փոխանցվել է մեզ։ Դրա վերականգնումը կյանքի պահանջ է։ Արդյունքում՝ մենք կկարողանանք մեզ լիարժեք ազգ համարել, դեն նետել մեզ բաժին հասած «թղթե շերեփները», անվախորեն մետենալ ու մասնակցել միջազգային հարիսակերությանը։
ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
