Այն պահին, երբ ռուսական 11-րդ բանակի զորամասերը մխրճվում էին Անդրկովկաս և առաջին խորհրդայնացման քայլերը կատարում Ադրբեջանում, Ղարաբաղի ռազմաքաղաքական վիճակը աստիճանաբար սրվում էր ու անհուսալի դառնում։ Այն ծանր էր նրանով, որ Ղարաբաղի հայությունը շվարել էր իր քաղաքական կողմնորոշման մեջ և չգիտեր ում կողմ թեքվեր. Հայաստանի դաշնակցական պետությա՞ն, թե՞ Ադրբեջանում նոր հաստատված բոլշևիկների պետության, որի կառավարությունը աստառը շուռ տված մուսավաթներից էր բաղկացած։ Գուցե ավելի էր բարդանում նրանով, որ Ղարաբաղում էր տեղավորված Գարեգին Նժդեհը և Դրոյի շուրջ 8 հազար սվիններից բաղկացած զորքը, իսկ մյուս կողմից էլ մուսավաթների ներկայացուցիչ նահանգապետ հորջորջված անգլիացիների մուսավաթ դրածո Խոսրով բեկ Սուլթանովի բանակը, որը հայկական բանակի դեմ ոչինչ ձեռնարկել չկարողացավ և իր ասկյարներով կղզիացած էր Շուշիում։
1920 թ. ապրիլի 13-ին Ղարաբաղի նորակազմ բազմակուսակցական ժամանակավոր կառավարությունն իր գումարած նիստում որոշեց Ղարաբաղը վերամիավորել Մայր Հայաստանին, որը բխում է արցախցիների արդարացի պահանջից։ 1920 թ. ապրիլի 25-ին նման որոշում ընդունեց նաև Վարանդայի Թաղավարդ գյուղում հրավիրված Ղարաբաղի հայության 9-րդ համագումարը։ Համանման որոշումներ ընդունեցին նաև Ղարաբաղի հայկական գյուղերի համայնքների ժողովները։ Բայց 1920 թ. ապրիլի 28-ի Ադրբեջանի խորհրդայնացումը հանկարծակիի բերեց Արցախ-Ղարաբաղի ազգաբնակչությանը։ Ղարաբաղում ևս սկսվեց խորհրդային կարգերի ստեղծման գործընթացը։ Մի կողմից Ադրբեջանի նոր կառավարության, մյուս կողմից ՌՍՖՍՀ-ի՝ Հայաստանին (դաշնակների կառավարությանը) ներկայացված վերջնագրերը պահանջում էին դուրս բերել զորքերը Ղարաբաղից և Զանգեզուրից։
Դիվանագիտության խաբկանքները սկսվեցին հենց այդտեղից, երբ բոլշևիկները խաբեությամբ Դրոյին հայտնում են, թե մայիսի 2-ին Հայաստանում հայտարարված է խորհրդային իշխանություն։ Կապի բացակայության պայմաններում Դրոն չէր կարող ստուգել դրա ճշտությունը, իսկ մինչ այդ Կարմիր բանակի զորամասերը ներխուժեցին Ջրաբերդ, Գյուլիստան, Խաչեն, Դիզակ և Վարանդա...
1920 թ. մայիսի 22-ին տեղի ունեցավ Ղարաբաղի ժամանակավոր կառավարության վերջին նիստը, որը քննարկեց «Ղարաբաղում ստեղծված իրավիճակի և խորհրդային Ռուսաստանի նկատմամբ վերաբերմունքի» հարցը։ Այդ նիստում էսեռ Արշավիր Քամալյանը հայտարարեց, թե ստեղծված իրավիճակում դրությունը «թերևս կարողանան փրկել տեղական բոլշևիկները՝ իշխանությունը իրենց ձեռքը վերցնելով և Ղարաբաղը հայտարարելով խորհրդային», իսկ Աստվածատուր Ավետիսյանն ասաց. «քանի որ այլևայլ պատճառներ կապել են մեզ Հայաստանի հետ, մենք կարող ենք նրա հետ լինել։ Այդ մասին պետք է հայտնել խորհրդային Ռուսաստանին»։ Նիստը որոշեց ընդունել խորհրդային կարգերի հաստատումը Ղարաբաղում որպես Ղարաբաղի բնակչությանը փրկելու միջոց, բայց չմտնել Ադրբեջանի կազմի մեջ։ Ժողովը միաժամանակ որոշեց այդ հարցերին վերստին պատասխան տալու համար մայիսի 26-ին հրավիրել Ղարաբաղի հայության հաջորդ՝ 10-րդ համագումարը։ Բայց մինչև կհրավիրվեր այդ համագումարը, նախատեսված օրը Թաղավարդում արդեն բոլշևիկյան զորքերի ճնշման տակ Խաչենի շրջանի որոշ գյուղերում մայիսի 21-ին հաստատվել էին խորհրդային կարգեր։
Մայիսի 25-ին բոլշևիկ, ծննդով շուշեցի Սահակ Տեր-Գաբրիելյանի պահանջով Դրոն հեռացավ Ղարաբաղից՝ հանելով իր զորքերը Ղարաբաղի բոլոր տարածքներից։
Ղարաբաղից հայկական զորքերի հեռանալը Գ. Նժդեհը բնութագրել է ճակատագրական։ Նա գրել է. «Ղարաբաղն առանց կռվի թշնամուն թողնելը անշուշտ պետք է ունենար իր բարոյալքիչ ազդեցությունը Զանգեզուրի վրա։ Կամ թշնամին չափազանց ուժեղ է, որ երևանյան զորքերը խուսափել են չափվել նրա հետ, կամ ինչ-ինչ քաղաքական նպատակներով չպետք է կռվել և չեն կռվել մերոնք»։ «Եվ արցախահայության այն հույսը, թե խորհրդային կարգերի հաստատումն կօգնի Մայր Հայաստանի հետ Արցախի միացմանը, շուտով հօդս ցնդեց և պարզ դարձավ, որ 11-րդ Կարմիր բանակի զորամասերը Արցախը օկուպացրել են հօգուտ Ադրբեջանի» (Հրանտ Սբրահամյան, «Մարտնչող Արցախ», Երևան, 2003 թ.)։
Հենց այդ ի նկատի առնելով, Սիմոն Փիրումյանն ու Արամայիս Երզնկյանը Լենինին հղած նամակում գրել են. «Ուլտիմատումների և բռնի մեթոդներով Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանին միացնելու քաղաքականությունը մինչև այժմ եղել է Թուրքիայի, Անտանտի և Մուսավաթի քաղաքականությունը» (ՀՀ ՀՔԿՓ և ՊԱՖ. 1022, դ.157, թ.12)։
Համանման խնդիր բարձրացրել են նաև 1920-21թթ. ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի ագիտացիայի և պրոպագանդայի բաժնի վարիչ Ռուբեն Քաթանյանը և հայկական գործերի կոմիսարիատի աշխատակից Գուրգեն Հայկունին՝ Լենինին գրած նամակում։ Նրանք առաջարկում են Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը հայտարարել խորհրդային հանրապետություն և դաշնային հիմունքներով մտցնել ՌՍՖՍՀ կազմի մեջ։
Մայիսի 31-ին Գ. Չիչերինին, Մոսկվայում Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակության նախագահ Լևոն Շանթին և կովկասյան ռազմաճակատի խորհրդի նախագահ Սերգո Օրջոնոկիձեին ՀՀ արտաքին գործերի նախագահ Համո Օհանջանյանի ուղարկած հեռագրում պահանջվում է 11-րդ բանակի զորամասերը դուրս բերել Լեռնային Ղարաբաղից և այնտեղ անցկացնել հանրաքվե։
Բայց, ինչպես այդ օրերի առթիվ «Ժողովուրդ» թերթն է գրել՝ «Համաշխարհային հեղափոխության ջահակիրները միացած են մահմեդական թուրքական երկրների արյունռուշտ փաշաների, խաների հետ, իրենց ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքների ջատագովներ հռչակած (բոլշևիկները) բռնի ուժով ցանկանում են հօծ մեծամասնություն ունեցող ԼՂ-ն հպատակեցնել Ադրբեջանին, դրանով իհարկե, բոլշևիկա-թաթարական դաշնակիցները չպիտի բավականանան, այլ կաշխատեն իրագործել իրենց վաղեմի ծրագիրը՝ Հայաստանի վրայով միանալ Անատոլիայի թուրք «կարմիր» ազգայնականներին, պայքարելու համար դաշնակիցների դեմ...» («Ժողովուրդ», 1920 թ. 2 հունիսի)։
Հայաստանի քաղաքական և պետական գործիչները հասկանում էին, որ Հայաստանի արևելյան տարածքները բռնագրավելու վերաբերյալ Ադրբեջանի քաղաքականությունը ոչնչով չի տարբերվում մուսավաթական Ադրբեջանի քաղաքականությունից։ Միայն եթե մուսավաթականները օգնության աղբյուրը Անգլիան և Անտանտի մյուս երկրներն էին, ապա խորհրդային Ադրբեջանինը դիվանագիտության մեջ դեռևս անփորձ խորհրդային Ռուսաստանն է և խորամանկ ցեղակից ու ցեղակրոն Թուրքիան, որը ձգտում էր Ղարաբաղ-Զանգեզուր-Նախիջևան գծով միանալ Կովկասի իր կրոնակիցներին, որպեսզի կենսագործեր պանթուրքական իր ծրագիրը։
Հետևաբար Ադրբեջանի սանձարձակ քայլերի դեմը առնելու համար Հայաստանի կառավարությունը և ՀՀ դաշնակցության ղեկավար մարմինները ստիպված էին դիմել բոլշևիկյան Ռուսաստանի ղեկավարությանը։
(վերջը հաջորդ համարում)
ՄԻՔԱՅԵԼ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ գ. Քարահունջ
| 
