Ջրի մասին, ջրի պրոբլեմի մասին շատ է գրվել, այդ թվում՝ «Նոր էջ» թերթում։ Այդուհանդերձ, կրկին ուզում եմ անդրադառնալ այդ խնդրին։
Արցախում, հատկապես Ստեփանակերտում առավելապես օգտագործում են գետի ջուրը։ Այդ թվում՝ խմելու համար։ Ստեփանակերտում և տարբեր բնակավայրերում տեղադրված են ջրաչափեր, և մարդիկ օգտագործած ջրի համար վճարում են դրանցում գրանցված ցուցմունքներին համապատասխան։ Այսինքն՝ լեռնային մեր երկիրը լեցուն գետերի ջուրն օգտագործում ենք ջրաչափով... Բնականաբար, մարդիկ ձգտում են հնարավորինս քիչ ջուր օգտագործել, որպեսզի քիչ գումար քամուն տան...
Քանի որ լեռնային երկրամասում գոյացող ջրերն ի վերջո հոսում են ցածրադիր, դաշտային վայրեր, ուզենք թե չուզենք, մեր գետերի ջրերը հոսում, հայտնվում են Ադրբեջանում։ Արցախի գրեթե բոլոր այդ ջրերը՝ աղբյուրները, գետերը խախտելով ղարաբաղա-ադրբեջանական սահմանը, մտնում են հակառակորդի, թշնամու տարածք։ Ստացվում է, որ մենք խնայում ենք մեր լեռներում ծնված-գոյացած ջրերը, որպեսզի դրանք առատորեն հոսեն Ադրբեջան, նրանք էլ առատորեն ոռոգեն իրենց հողերը...
Այսօր կարծես թե որոշ չափով ֆիլտրված-մաքրված ջուր ենք ստանում։ Սակայն տարիներ շարունակ քաղաքացիները հիմնականում ստանում էին անմշակ՝ գրեթե չֆիլտրված-չմաքրված ջուր։ Իսկ անձրևներից հետո առավելապես մի ինչ-որ պղտոր հեղուկ էին օգտագործում (այդ թվում՝ խմելու համար), որը նույնիսկ հեռավոր նմանություն չունի խմելու ջրի հետ։ Ու այդ ջրի համար կանոնավոր մեծ գումար էին վճարում, այսօրվա նրա վաստակած եկամտի համեմատ իրոք շատ մեծ գումար...
Այսօր էլ նույնն է, ինչպես արդեն նշեցինք, այն տարբերությամբ, որ նախկին ցեխաջրի փոխարեն համեմատաբար մաքուր ջուր ենք ստանում։
Սակայն, խնդիրն այն չէ, թե քաղաքացու ստացած ջուրը մաքո՞ւր է, թե՞ պղտոր։ Խնդիրն այն է, որ ջուրը մեր լեռնային երկրամասի մեծագույն հարստություններից մեկն է, կարելի է ասել՝ ազգային հարստությունը, որը պատկանում է բոլորին՝ շարքային քաղաքացի լինի թե նախարար։
Ժողովրդական հին խոսք կա՝ «Ջրի գին»։ Ասում են՝ այսինչ բանը ջրի գին ունի, ջրի գնով այսպիսի մի թանկ բան եմ գնել... Այսինքն՝ մեզանում դարեր ի վեր ջուրը երբեք, այսպես ասած, թանկ հաճույք չի եղել։
Մյուս կողմից, այսօր շարքային արցախցիները բացարձակապես չեն օգտվում սեփական ազգային հարստություններից։ Ամեն ինչի համար կրկնակի, բազմակի թանկ են վճարում։ Որքան գիտեմ, օրինակ, գազ և նման այլ հարստություն ունեցող երկրներում վերոհիշյալի սակագինը շատ չնչին է։ Միջինասիական հանրապետություններից մեկում՝ Թուրքմենիայում, գազի համար քաղաքացիները չեն վճարում։ Փոխարենը՝ այն թանկ վաճառում են հարևան և այլ երկրների։ Նիյազովն այսպիսի մի միտք է հայտել այդ կապակցությամբ. «Այն ամենը, ինչ Աստված ձրի մեզ է տվել, այն պիտի ձրի հասնի ժողովրդին...»։
Մեզանում կարծիք է հնչել, որ կարող ենք ջուր արտահանել, ջուր վաճառել Չինաստանին։ Այսինքն՝ ջուրն այն հարստությունն է, որի պակասն Արցախում չի զգացվում։ Ավելի ճիշտ՝ չպիտի զգացվի։
Այսօր երկիր պահելու ամենակարևոր և ցավոտ հարցը փոխկապակցված է գյուղը պահելու հետ։ Աստիճանաբար քայքայվող, քանդվող, դատարկվող գյուղը ի վերջո հանգեցնելու է մեր երկրի ամայացմանը, կործանմանը։
Թե որքան վնաս է հասցնում մեր գյուղերին 12-ամյա կրթական համակարգը իր «ավագ դպրոցով» (երբ այսպես կոչված, հիմնական դպրոց ավարտածները պիտի մեկնեն շրջկենտրոն կամ այլուր՝ ավագ դպրոցում ուսանելու), դա այլ թեմա է ու քննարկման ենթակա։
Մյուս և կարևորագույն խնդիրը գյուղացու համար ջրի խնդիրն է։ Եթե գյուղացին հնարավորություն չունի իր մշակած հողը ոռոգելու, եթե նրա բակում ջրաչափեր են տնկում՝ օգտագործած յուրաքանչյուր խորանարդ մետրի դիմաց գումար կորզելու համար, ապա դրանով գյուղացուն ստիպում ենք մտածել հայրենի գյուղը լքելու, մայրաքաղաքում շատերի պես առևտրի կետեր հիմնելու կամ պարզապես օտար ափեր մեկնելու մասին։
Արցախցի շինականը դարեր ի վեր օգտագործել է հայրենի ջուրը՝ աղբյուրներ է կառուցել գյուղի շրջակայքում, մի քանի կամ տասնյակ կիլոմետրեր հաղթահարելով՝ ջուր է անցկացրել հարազատ գյուղ։ Ու այսօր նրա կառուցած ջրագծերի, ջրախողովակների վրա ջրաչափեր են դնում, պահանջում կանոնավոր վճարել իրենց պատկանող «ազգային հարստության» համար... Իսկ այդ ջուրն, իրոք, խառնվելով մեր լեռնաշխարհի այլ աղբյուրների, առուների, գետերի, ի վերջո հոսում է հակառակորդի, թշնամու տարածք՝ ոռոգելու նրանց դաշտերն ու այգիները։
Ասում են, իբր ջուրը սպառողին հասցնելու համար խողովակաշարեր են անցկացնում, ջրմուղ պոմպեր աշխատեցնում, որոնց համար պետք է վճարել։ Չեմ ուզում ավելորդ հաշվարկով ապացուցել, որ դրանք չնչին ծախսեր են՝ ջրի համար քաղաքացիների վճարումների համեմատ։
Կարելի է համաձայնել, որ օգտագործած ջրի համար քաղաքացին պետք է ինչ-որ բան վճարի։ Բայց ոչ երբեք այնպես և այն ձևով, ինչպես հիմա՝ տասնապատիկ թանկ... Իսկ գյուղացուն պետք է ոչ միայն ազատել նման անհեթեթ վճարումներից, այլև պետական այնպիսի ծրագրեր մշակել ու քաղաքականություն իրականացնել, որպեսզի չդատարկվեն, չկործանվեն հայրենի գյուղերը, որոնց կործանումը նշանակում է հայրենի երկրի՝ Արցախի վերջ։
Կարծում եմ, գոնե ջրի հարցում կարելի է ինչ-որ զիջումների գնալ՝ հօգուտ սեփական քաղաքացիների։ Այսօր շուրջ 12 հազար քառ կմ. տարածք ունեցող և ընդամենը 140 հազար բնակիչ ու... արտագաղթ ունեցող երկրում պետք է որ մի քիչ խորը մտածեն բազմաթիվ պրոբլեմների մեջ կքած և պատերազմի գոտում ապրող մարդկանց մասին։
Վ. ԱԴԱՄՅԱՆ
