Հերոսի ժամանակն ու ժամանակի հերոսը

(նախաբանի փոխարեն)

Տարածված միտք կա. բանաստեղծը չի սիրում մեկնաբանել կոնկրետ գրվածքը, պոեմը, քան այն, ինչ արդեն շարադրված է: Ես բաժանում եմ այդ տեսակետը:

Դա նման է նրան, որ ծնողը սկսի փիլիսոփայել, թե ինչու որոշեց երեխա արարել, աշխարհ բերել, և թե ինչ կուզենար, որ իր զավակը դառնա՝ կանխորոշելով նրա ապագան, ժամանակը, նրա հերոսին: Հասկացեք, դա մանկանը լրացուցիչ հատկանիշներով, տաղանդով չի օժտի կամ չի նվազեցնի դրանք, առավելևս՝ արագահասուն ու սիրելի չի դարձնի:

Իսկ գրականությունն, ըստ իս, հենց մանուկ է, անկախ իր հասունության պատրանքից, որովհետև մանուկը մանկամիտն ու մանկատարիքը չէ, թերևս…Մանուկը՝Երկվողն է՝ ժամանակների ու մարդոց բարուրանքով, Տիրոջ հղացմամբ: Եվ ուրեմն մանուկը՝ նորահայտն է, շարունակողը, հավերժաբար մեծացողն ու անընդհատ սիրվողն է: Եվ ուրեմն, ամենայն ինչ քննելի է ու բնընկալունակ՝տարածության ու ժամանակի չափումներում, այնպես, ինչպես աստվածակերտ յուրաքանչյուր մարդ ու իրադարձություն:

Այդպես ժամանակն իր հերոսներին է ծնում, բայց որոնք, նույնիսկ ճշմարիտ ու արժանահավատ լինելով հանդերձ, մեր տկարամտության, խավարահակության ու նյութապաշտության պատճառով՝ դեռևս ամբողջապես չեն դառնում մեր ժամանակների հերոսը: Անարդար է ստացվում, բայց փաստ է, որ անձնազոհության ու սխրագործության միջոցով իրականում հենց մեզ ու մեր ժամանակները հերոսացրած Անհատի՝ Հերոսի ժամանակի տևականությունը հենց մեր վերաբերմունքի ու կեցակարգ-ապրելու փիլիսոփայությամբ է պայմանավորված: Վասնզի, բնությունը ներդաշնակության մեջ է և մեկ կողմի հերոսություն չի լինում, մեկ կողմի երջանկություն ու մեկ կողմի մահ չի լինում, դրանք լինում են դրվագապես մեկ, առանձին, տարբեր, ինքնատիպ, բայց մեկտեղող, համահասցե, յուրաքանչյուրապատկան: Լինում է առանձին կյանքերի տարբերությամբ ներդաշնակվող կամ, վատագույն դեպքում, աղարտող Կենսագրություն:

Ահավասիկ, այս լույսի ներքո պետք է դիտել արցախյան հերոսամարտի երջանկալույս ազատամարտիկ, հետմահու Արիության մեդալի արժանացած, վարդենիսցի հերոս Էդվարդ Պողոսյանին (մարտական կնքանունը՝ՄԳՈ) նվիրված իմ «Համանվագ Ցավի ու Հարության» պոեմը (գրված 1996 թ.), որի գեղարվեստական արժեքը, դրա պարագային իսկ, առ ոչինչ է՝ առանց դրա արարման ԱՌԻԹԻ, ժամանակային հանգրվանի ու մեկ ամբողջ սերնդի ու եզերքի եղերական, բայցև հերոսական ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅԱՆ հուզավառ, մարդկային ընկալման: Եվ, ուրեմն, պոեմն իր էութենական արժեքայնությամբ ավելի շուտ վավերագիր-ինքնակենսագրություն է, որով հավաստվում է Վարդենիսի ու վարդենիսցու՝ արցախյան գոյամարտին ունեցած անժամանցելի առնչակցությունն ու ավանդը, ինչպես նաև պատերազմին ականատես իմ սերնդի ու ժամանակակիցների հոգեբուխ վերաբերմունքը: Դժվար է ժամանակային նույն ծիրում ապրել հերոսի հետ, տեսանել նրան՝ ժամանակների հեռվից և հերոսացնել քո և հարագնա ժամանակներում: Էդվարդին ներբողված սույն ստեղծագործությունը դրա փորձն է: Նկատի ունեցեք, որ այն գրվել է 15 տարեկանում, ՄԳՈ-ի նահատակությունից երեք թե չորս տարի անց, Վարդենիսի թիվ 2 դպրոցը (որտեղ, ի դեպ, ուսանել է Էդվարդն ու, երջանիկ բարեբախտությամբ նաև՝ տողերիս հեղինակը) Հերոսի անվամբ կոչելու տարում և առիթով: Ահա, թե ինչու, աներկբա և անխուսափ է, որ «Համանվագ Ցավի և Հարություն» պոեմում առկա են ժանրային անհամահունչություններ, գրողական ազդեցություններ, մտային ու գրական «անչափահասություն»: Այդուհանդերձ,17 տարի առաջ (պատկերավոր ասած՝մեկ զինվորի տարիք) գրված պոեմն այսօր էլ, նույնիսկ փորձառության պարտադրանքով ու մասնագիտական ինքնասիրությամբ, չէի զորի փոփոխել: Այնպես, ինչպես անհնար է փոխել մանկության լուսանկարն՝ միաժամանակ պահպանելով դրա հարազատությունն ու բնութենականությունը: Այնպես, ինչպես անհնար է փոխել հիշողությունը, պատմությունը, հերոսի ժամանակն ու ժամանակի հերոսին: Նույնիսկ հեղինակային, անձնական կույր հարազատությամբ ու բնազդատածումներով հանդերձ (ինչը, սովորաբար, խորթ չէ ցանկացած գրողի՝ անկախ իր հանրահռչակության, տաղանդի ու տարիքի), խոստովանեմ, որ պոեմը, հետահայաց գնահատանքով, իրապես, արժանի է հրատարակության՝ մանավանդ, որ այն, արդեն գրքի տեսքով, կոչված է հասցեագրվել ու անվճար բաժանվել Էդվարդ Պողոսյան հերոսի ու իմ ծննդավայր Վարդենիսի, ինչպես նաև հարակից գյուղական համայնքների հանրակրթական դպրոցներին, տարածքում գործող զորամասերին, քաղաքային ուսումնական միջին մասնագիտական հաստատություններին, մշակութային ու արվեստի այլ կրթօջախներին, պետական ու հասարակական հիմնարկներին, այլ կազմակերպությունների: Անձամբ՝ ինձ համար պոեմը, որն, ի թիվ շատերի գնահատանքի, առաջին հերթին, արժանացել է հենց Էդվարդի մոր՝ Սիրունիկի հերոսամայրական հավանությանն ու օրհնանքին, թանկ է՝ իբրև իմ և իմ սերնդակիցների մանկության վկայական: Ես կուզեի, որը ՎԱՂն այդ վկայականը սեղանի գիրք դառնար իմ դստեր՝ Անահիտի ու նրա հասակակիցների համար՝ արդեն որպես պատմության հերոսական ու բոլորահռչակ անցաթուղթ: Որպես Հերոսի՝ թերթվող ու չխունացող ժամանակագիրք՝ բոլորիս հեղինակմամբ ու վերընթերցմամբ։

Նախակորդ. Մեղեդի Ցասման

Թե ամբողոջովին կորով ես ու ջանք,

Թե քո  հասակը ու տարիքը քո չափվում են բա՜րձր, Նոյյան տապանով,

Ուժդ՝ անխորտակ ընթացքի մեջ է քո վաղնջական,

Որ ձգվում է հար դեպ աստվածային ճշմարիտ Լույսը,

Թե խաչված ու սև քո ճակատագրով

Դու մի երկրային, մարդահիսուս ես…

Իրավունք չունես աչքդ փակելու,

Երբ դեռ եղծում են քո տաճարները

Երբ կրակում են աչքերիդ վրա, դրանց երազի՝

Հենց երկնքի մեջ, քո տան շեմից ներս, կամ թե բարուրին,

Երբ երազում են փակել աչքերդ՝ Երազդ խլած,

Երբ երազում են Երազդ սպանել՝

Իրենց աչքերը փակելով քո լույս երազների դեմ…

(Տերը փակ աչքով տեսնում էր շուրջը,

Բորոտին, հեգին ու մեղավորին,

Ու փակ աչքերով ներում էր նրանց՝ Խաչի հանվելիս)…

Եվ ահա, դու էլ, իրավունք չունես աչքերդ փակել,

Նույնիսկ եթե քո աչքերը իրենց բներից հանեն՝

Ու եթե անգամ կուրանաս անլույս,

զի խաչվելու ես, բայց չես մեռնելու,

Զի մեռնելու ես, բայց աչքի համար,

փակ աչքի թե բաց,

Եվ ապրելու ես հավիտենապես՝

Լայն բացված աչքով առ Խաղաղություն, առ սեր Հայրենի…

Իրավունք չունես, երբ չի չորացել արցունքը քո մոր,

Երբ քո սրտաչափ ու քարատաճար հին Հայաստանում

Անջրֆի հողը դեռևս արյան բույրն է ըմբոշխնում,

Երբ անասնացեղ հորդան վայրենի

Քո ձիգ գոյության մեսրոպակնիք վավերագիրը՝քո հայոց լեզուն՝

Մորթել է ուզում….

…թե անպատիժ են մնում անաստված հանցապարտները,

Դու պիտի գոռաս քո նախնիների անխորտակ ցավով,

Ցասումով նաև. «Մարդ սպանելը սովորանք ձեզմե…»

Բայց ի՞նչ անեինք,

Որ չսպանեինք,

Երբ որ թշնամին իր ձեռքում սեղմել

Ու սպանում էր մեզ…

Չէ՜, ինչ եմ ասում, ի՜նչ սպանություն-

Խաբեություն է բառն այս ու կիսատ.

Մեզ երբեք, երբեք, երբեք չեն սպանել,

սովորեցրել են մահանալ տարբեր. դժնի ձևերով՝

ընտելացնելով սպանությունների, մեռնելու բոլոր հոմանիշներին-

Սովորեցրել են, բայց չենք սովորել սերտել դասն իրենց…

Մեզ մահացնելով դարեր շարունակ՝

Սովորեցրել են ապրել հավիտյան…և մարդ չսպանել-

Մեզ, որ հանապազ հաց էինք արդար,

եվ Տիրոջ կամքով բազումապատկված մի ծեղ փշրանքից,

Դուք՝ որոմներդ ցանկացաք խառնել ձեր բիրտ ցեղերին,

Դուք, որ բարձրացաք, աճեցիք մեզ հետ՝

մեր հողի վրա,

մեր սիրո հաշվին,

Այժմ ուզում եք  խլել մեր հա՞ցը,

վերացնել հա՞րցը…

Մեզ գետնած ելնել, խոյանալ բա՞րձր..

Բայց երկինքներում որոմ չի աճում,

Ուրեմն՝ սին է ցորենին խեղդած փտած գոյության որևէ աճուրդ….

Հեյ, որոմացեղ, ճահճամարդուկներ,

Դեռ չե՞ք կշտացել արցունքից մեր տաք,

Դեռ չե՞ք կշտացել անեծքից հայ մոր,

Որ իր բարությամբ մի Տիրամայր է

(չէ, ինչ եմ ասում, անե՞ծք է միթե,

Օրհնանք է դառնում՝ նույնիսկ ոսոխին-

Կանիծեն բախտը, բայց ոչ թշնամուն)…

Դեռ չե՞ք հագեցել մեր բարությունից,

Ուզում եք քանդել այն Ամարասը,

Ուր դարեր առաջ մեր հայ դպրության, ինքնության մեր մեծ

Լյառն Արարատը՝Մաշտոցը վսեմ

Ուսուցանել է գիր ու շարական,

Եվ մանկան մտքի չհերկված հողում

սերմանել է լույսն, աղոթքն ու բարին,

Խավարասերներ, բանտե՞լ եք ուզում

Թարթառ, Մռով, Քիրս…

Դեռ ա՞ղ եք ցողում իմ չսպիացած, արյունող վերքիս:

Բավ է, իմ միջից ելել է արդեն

Մեր համբերության Դավիթը Սասմա,

Փշրել, ջարդել է քառսուն ջաղացքար և վեր է պարզել պայքարի՝ իր սուր,

իր Թուր Կեծակին,

Անիրավության դեմ իր պայքարով, իր արդար ցասմամբ…

***

Հոգնած օրերի ընթացքից թմբիր,

Եվ ներկա կոչվող՝ բացված երակից,

Գնում եմ դանդաղ ճերմակը դեպի,

Դեպ հիշողություն՝ Մատյան եռագիր:

Այլևս անզոր դիմակայելու

Աշխարհի մեղսոտ այս անցուդարձին,

Գլուխս, ահա, դնում եմ բարձին,

Փակված աչքերով, սակայն նայելու

Մի զարմանալի, խորին հատկությամբ,

Անվանեցեք գեն, բնազդ, արյան ճիչ,

Եվ կամ թե այլ ինչ…

Դրա համար էլ հասուն են բոլոր հայ մանուկների

Աչքերը թածխոտ,

Որ տարբերում են օտարներն անգամ,

Եվ աչքերն այդ թաց՝ մեր չվերջացող ցավերն են, ախ, ծո՜ր…

Եթե սիրում ես, Տեր, մանուկներին,

Արարածներին այս անմեղ ածու,

Որ քո աչքերն են այս թատրոն-ցածում,

Ուրեմն ասա,

Իրավունք ունե՞նք աչքներս փակել

Քո այս երկրային աչքերի մահվան ու տանջանքի դեմ…

Հերիք է լռես, հասկացանք, մարդ ենք,

Երբ է հատնելու այս հին, մարդկային ողբերգությունը,

Ուր մեզ վստահվեց լոկ մեռնողի դեր,

Մեզ ասա', ասա', ավարտը ե՞րբ է,

Երբ շփոթել ենք զարկը ծափի հետ,

Երբ դեռ չգիտենք՝ տարբերել չարին՝ վատ դերասանից…

Իմ սակավախոս, իմ ամենատես, իմաստուն իմ Տեր:

 ***

Հույսը սրբավայր ուխտի է գնում՝

Բոբիկ ոտքերով,

Հույսը՝ որբուկ է դեմքով անլվա,

Բարձրանում է վեր՝ընկնել-ելնելով,

Եվ որքան բարձր՝

Ցուրտն է սաստկանում, քամին՝անհոգի,

Բայց նա կգնա, կգնա վերև՝

չի ընկրկելու, չի մեռնի երբեք-

Աղոթքի համար միայն կչոքի…

Սադայելները քաշում են նրան,

Կայծակն է շաչում տկար մարմնին,

Բայց նա չգիտե դառնաղի նռալ,

Նա վառ կմնա, նա չի մարմրի,

Հույսը մանուկ է՝ որդի նորածին,

Հույսը ծնվողն է, նա չի մեռնելու,

Ոսոխ, մոռացիր….

Եթե քո հույսը մանուկ չէ, օ բիրտ,

Թե հուսացել ես՝ մեզ հուսազրկել և հուսախաբել,

Խլելով լույսն ու հույսը մեր կոպի,

Ուրեմն, ինքդ կհուսաթափվես,

Կլուսաթափվես,

Քանզի եկել է ժամը հատուցման,

Մենք, որ ունեցանք նույնիսկ դարատև, ձիգ համբերություն՝ առավել Հոբից..

***

Թե ամբողջովին

Դու ողբերգության անգիր մատյան ես,

Թե ամբողջովին Վերք Հայաստանի,

Վերք-Հայաստան ես,

Ել, լսու՞մ ես ինձ, իմ եղբայր, իմ հայր,

Հանիր պատյանից թուրը քո սուրսայր,

Հերիք է սիրտդ ներսից արյունի ու դրսից նաև,

Ել, այ Սասնա ծուռ, տիգրանավայել

Ել՝խոնարհվելով Աստծո, Սիրո դեմ,

Բայց խոնարհեցրու անաստվածներին,

Ել, խոնարհեցրու սուրբը բանտողին,

Սերը…ատողին,

Մանկան ոտքի տակ հողը քանդողին,

Լույսն աղարտողին,

Հույսը զատողին…

-Խաչդ դիր գետնին ու շունչ առաջ Ընկեր,

Արդ, հարկավոր է հենց Խաչը փրկել:

Մեղեդի ճանապարհի ու հիշողության

Ձմեռը՝ հյուծված, կարեվեր զինվոր,

Երկիր Նաիրին՝ ամա հոսպիտալ,

Գնացք՝ երկարող, անկայան, անվայր,

և հիշողություն՝աղավնի սպիտակ:

Հիսուսամորուք տղաներ: Հառաչ:

Սատանան կրկին ձեռքն է երկարել.

-Հիսուսին, ի Խաչ…

Սատանին կրկին խաչվողին կառչել՝

Մահ է աննահանջ…

Բարաբաների աչքերի առջև

Արդեն նոր դեմքով կելնի մարգարեն,

Նոր հայրենիքի փրկության հույսով,

Որից չեն քշում…

Եվ որի համար պետք է մաքառել:

Իր նման կելնի և իր հավատով,

Որ հավերժացնի Խաչը իր ձեռամբ,

Որքան էլ նեռը խուժի մահադող,

Նա չի սասանի հավատը Լեռան:

* * *

…Եվ ցուրտ գնացքի ցուրտ խցիկի մեջ,

Էդվարդը հիշեց մանկությունն իր տաք.

Աչքերը փակեց, խաղաղ ու անվեճ,

Հուշերի կապույտ եզերքը մտավ:

Աչքերի առջև կանգնեց այն տղան,

Որ տանը թողած մոր տագնապ ու կանչ,

Սիրում էր ցրտին աներկյուղ խաղալ,

Սահակ նախահոր խենթությամբ իր քաջ:

Եվ ինքն էր դառնում Սասունցի Դավիթ,

Այն որ սիրում էր մայրն իրեն կարդալ,

Կամ Մհերի պես ելնում անձավից՝

Բերելով հայոց հատուցումն արդար:

Հիշեց, թե ինչպես խաղընկերներով

Գրոհում էին, թրերով շաչում,

Վազում հայրենի սար, եզերքներով,

Կռվելով անհաց, ուժասպառ անջուր:

Տեսնես՝ ինչի՞ց է, մտքի մեջ ընկավ,

Որ մանուկների ամենասիրած

Խաղն էլ…կռիվն է, թեկուզ մանկական…

Հայ մանկան կռիվն արյան կանչ է մեծ:

Եվ մորը հիշեց՝ կարոտի խորան,

Աչքերից սահեց արցունքը հուշիկ,

Ծխեց, որ հանկարծ ցավից չգոռա,

Որ տխրությունը հանկարծ չխուժի:

-Մի գնա, որդիս, վիրավոր ես դեռ,

-Մայր, իմ հոգին է վիրավոր հիմա,

Ես պիտի գնամ, երդում եմ տվել

Խաչված ընկերոջ դիակի վրա:

Ախ, ինչպե՞ս մնամ, երբ տեսա այնտեղ՝

Կարաչինարում, փայտե սնդուկում,

Անդամահատված մանուկներ անմեղ,

Նրանք ցավերն են վիրավոր հոգուս:

Մայրական վերջին,  թախանձանք անզոր,

Հետո օրհնություն՝նկար ու մասունք,

Իրավունք չկա աչք փակել այսօր,

Եվ փակել վաղը, նաև հետայսու:

-Մայր գալու եմ ես, դու մի մտածիր,

Ոսոխը մեր տան շեմին է արդեն…

-Դե՜, մի լացացրու, ինքդ էլ մի լացիր,

Դու լացկան տղա երբեք չես կրթել:

Իսկ ես գնում եմ, որ դու չլացես,

Որ բերեմ հույսի, լույսի ծիածան,

Ես հետ եմ գալու, խոստանում եմ Ձեզ,

Մենք հետ ենք գալու մեկտեղ, միաձայն:

…Հիշողություն՝ մեծ, սուրացող գնացք,

Ընթացքի հուշեր, պատկերներ՝ վագոն,

Հավերժի ճամփորդ զինվորներ ու Հարց,

Որ պիտի վճռեն փոքր ու ավագով:

Հույսի՝ այս ափին տագնապներ, աղոթք,

Հույսի՝ այն ափի տղերքին ի սեր,

Որ շատ չտարվեն մահաբեր խաղով,

Որ վերադառնան հայրենի եզերք:

Գիշերներ ձանձիր՝ մոմալույս դողով,

Հույսի, երազի, հավատի սով է,

Պայքարի բռունցք, Արդարի բողոք,

Դիտապաստ կուռքի կործանված սովետ:

Այնտեղ գետնեցին արձանը նրա,

Նա, որ մեզ նման մանուկ է եղել,

Նա, որ հույս ուներ, գուցե, մեզ նման,

Նա, որ ՄԵՆՔ չեղավ, այլ ՄԵԶՆԻՑ շեղեց:

Շեփորեց մեկը օրհներգը Կռվի,

Ամբոխը երդվեց փրկել Տունն Աստծո,

Տղաներն առան կոչնակը հեռվից,

Մարտի դաշտերում երդվեցին անձով:

Մաքառում՝ ընդդեմ բիրտ սադայելի,

Չենթարկվող հողի ու նեռ ազերու,

Բարձրյալի սիրու՞ց տուժեցինք էլի,

Եվ Տերը լքե՞ց՝ առանց ասելու:

Ուխտյալ զինվորներ Արարատ լեռան,

Լեռան պես՝ ցավը ամբարած սրտում,

Բայց, վա'յ, ոսոխին, թե հանկարծ ելավ

Ու հրաբխվեց սրբազան մարտում:

Թեկուզ գողգոթա, սակայն կքայլեն,

Կգնան՝ Տիրոջ խաչը փրկելու,

Հերոսին վայել ու առաքյալին

Վասն հայրենյաց նահատակվելու:

Ծխում էր անդուլ, ծխում էր Մգոն,

Հիշողությունն էր խնկարկում ցավից,

Մերթ փակվում էին աչքերը մեգով,

Մերթ վեր էր թռչում մոր կանչող ձայնից:

Ով է այս գեհեն կյանքը կառուցել,

Տիրոջ սարքածը դրախտն էր միայն,

Տղերքը՝ հերսոտ և մարդառյուծներ,

Կելնեն կռվելու զորությամբ մի այլ:

Օտար քամիներ,

Ճգնեցիք իզուր մեզ շանթահարել,

-Արմատս խորն է.

Ես գիտեմ ապրել ու դրանով իսկ՝ ձեզ արհամարհել.

-Հավատս խորն է:

Արմատն առողջ է, թե նրա կյանքի երազն ապրում է բողբոջ-սաղարթում:

Արդեն տեղում են: Էդվարդը գրկեց հին ընկերներին,

-Ես եկա տղերք՝ հավատով արթուն…