«Հողից քաղցր կարող է միայն հողը լինել»։ Այս խոսքը Զորի Բալայանի «Հայկաշեն» գրքից է, և դժվար թե գտնվի մեկը, որ չհամաձայնվի այս մտքի հետ։ Այս խոսքի իմաստն ավելի խորն ես զգում Հայրենիքից հեռու՝ օտար ափերում, երբ հայրենի հողի կարոտը քեզ ամեն օր մաշում է։

Պատանեկան տարիներից հետաքրքրությամբ ընթերցում էի Զ. Բալայանի գրքերը։ Հային հուզող պրոբլեմ չկար, որ նա ժամանակին բարձրացրած չլիներ։ Բայց այդ մասին չէ, որ ուզում եմ իմ խոհերն ու տագնապները կիսել ընթերցողի հետ։ Ինձ խորապես հուզում է մի հարց, որի պատասխանը չեմ գտնում։ Այդ հարցի լուծումից, ինձ թվում է, կախված է մեր ապագան, մեր հզորությունը, ապագայի փորձություններին դիմագրավելու մեր պատրաստակամությունը։ Մենք համոզված էինք, որ դարավոր թշնամուն հաղթելուց հետո կշտկենք մեր մեջքը, մեր հայրենակիցները կվերադառնան իրենց օջախները։ Մի խոսքով՝ կշատանանք։

Ես ուզում եմ գրել ոչ թե մեր կյանքի լավ կողմերի մասին, որ այնքան էլ շատ չեն, այլ բացասական կողմերի մասին, որ գնալով շատանում են ու չեն վերացվում։ Զորի Բալայանը և մեր մյուս ճանաչված մտավորականները չեն ուզում տեսնել այդ բացերը։ Անցյալում տեսնում էին, հիմա՝ ոչ։ Աբել Աղանբեկյանի հետ հարցազրույցի ընթացքում մեզ մոտ արտադրվող կաթը, որը կշռով ու յուղատվությամբ բավական զիջում է ընդունված չափանիշներին, Զ. Բալայանն անթաքույց հպարտությամբ համարում է ղարաբաղյան։ Այսինքն՝ չնայած վատ է, «зато Карабахский»... Կաթի նման բնորոշում առաջին անգամ եմ լսում։ Իսկ վերջերս էլ ԼՂՀ նախագահի հետ միասին Զարդանաշենի գյուղացիների հետ հանդիպման ժամանակ նա ասաց. «Եթե տանը չի լսվում մանկան ճիչ, ապա համարեցեք, որ մեր հաղթանակը հավասար է պարտության»։ Գործազուրկ, պատահական աշխատանքով գլուխը պահող, հաճախ առանձին բնակարան չունեցող երիտասարդներն ինչպե՞ս կարող են ստեղծել բազմազավակ ընտանիքներ։ Միայն նորմալ ապրելակերպ, մշտական աշխատանք ունենալու դեպքում կարելի է շատ երեխաներ ունեցող առողջ ընտանիքներ ստեղծել։ Դրա մեջ է նաև մեր հաղթանակի ու անկախության գլխավոր գրավականը։

Տեղական հեռուստատեսությամբ աշխատավոր մի գյուղացի, ի լուր ամենքի, ոգևորությամբ ասաց. «Հայրենասերը նա է, ով աշխատում է, և ոչ թե նա, ով չի աշխատում»։ Ու զարմացած ավելացրեց՝ ինչպե՞ս կարելի է չաշխատել։ Ես նույնպես զարմանում եմ։ Տողերիս հեղինակը ևս չի աշխատում։ Ոչ թե նրա համար, որ չի ուզում, այլ, որ որոշ մեծապատիվ պաշտոնյաներ չեն ուզում։
Հանգամանքների բերումով, իմ կամքին հակառակ, ընտանիքով (երեք մանկահասակ երեխաների հետ) որոշ ժամանակ ապրել եմ Ռուսաստանում։ Միշտ երազում էի վերադառնալ։ Երեք տարի առաջ, մորս մահից հետո, վերադարձել եմ հայրենիք այն հույսով, որ կաշխատեմ իմ սիրած մասնագիտությամբ, նեցուկ կլինեմ միայնակ հորս, և ընտանիքս էլ կվերադառնա։

Բայց ինձ վիճակված չէր իրականացնելու այս մարդկային ցանկությունը։ Ամենուրեք ինձ ասում են, թե տեղ չկա, հարկավոր է սպասել։ Երեք տարի սպասում եմ։ Դարձել եմ Մեծարենցի ասած՝ «սպասման հիվանդ»։Եղել են գռեհիկ, կոշտ ու կոպիտ պատասխաններ։

Մեր երկրամասն իր պատմության ընթացքում պաշտոնյաների այսքան գլխաքանակ չի ունեցել։ Զգալի մասը պաշտոններ են զբաղեցնում ոչ իրենց խելքին ու փորձառությանը համապատասխան։ Մեզ մոտ գործում է Թումանյանի խոսքով ասած՝ «մեկի պոչը միշտ մեկելի տակին է» սկզբունքը։

Պաշտոնյան ազգային բարձր ինքնագիտակցություն պիտի ունենա։ Համազգային շահը պիտի կարողանա վեր դասել նեղ, անձնական շահից։ Փոխանակ ազնիվ, կարող ուժերն առաջ քաշվեն, նրանց ընդունակությունները, փորձը ի սպաս դնեն մեր երկրի զարգացման գործին, նրանք հայտնվել են խաղից դուրս վիճակում, մի մասն էլ լրացրել է գործազուրկների ստվար բանակը։ Մտքովս չէր անցնում, որ ես էլ կհայտնվեմ այդ վիճակում։ Երեք տարի ապարդյուն կորցրի մի քանի ստահակ չինովնիկների անբարյացակամ վերաբերմունքի պատճառով։

Մեզ մոտ ընդունված կարգ է դարձել՝ հեռախոսիդ համարը վերցնում են, թե՝ մի քանի օրից հետո կզանգեմ։ Ու այդպես էլ չեն զանգում, նրանց պատիվ չի բերում դա անել։ Նրանք իրենց համարում են ազգի ընտրյալներ։ Տարիներ առաջ, սովետների ժամանակ, երբ ես աշխատում էի, այդ մարդիկ կարծես թե չկային, ստվերի մեջ էին։ Այդ ինչպե՞ս նրանց, մեղմ ասած՝ այդ ոչնչություններին հաջողվեց կարճ ժամանակում դառնալ այլոց ճակատագիրը տնօրինող «ընտրյալներ»։ Շատ հաճախ այդ մարդիկ խոսում են զոհված մեր մարտիկների անունից, մինչդեռ չգիտեն թափված արյան գինը։ Ես դա զգացել եմ, երբ զոհվել են քեռուս և հորեղբորս որդիները։ Անցած 18 տարիների ընթացքում նրանց ընտանիքը բարոյական և նյութական ոչ մի օգնություն չի ստացել։ Բազմաթիվ անգամ նրանց դիմումները, խնդրանքը մնացել են անպատասխան։

Պատերազմից հետո անցել է 16 տարի։ Մեր բնակչությունը պիտի կրկնապատկվեր բնական և մեխանիկական աճի շնորհիվ՝ ստանալով աշխարհասփյուռ մեր հայրենակիցների աջակցությունը։ Բայց աշխատատեղերի բացակայության, գործազրկության և սոցիալական բազմաթիվ խնդիրների պատճառով շատերն օտար ափեր են մեկնում։ Մի՞թե տրամաբանական է, որ Արցախի հիմնահարցը տակավին չլուծված, հասարակությունը գնում է խիստ բևեռացում։

Մեր կյանքում հանդիպում ենք արտառոց ու ճչան փաստերի։ Զինվորական և այլևայլ թոշակներ ստացող բազմաթիվ քաղաքացիներ աշխատում են տարբեր տեղերում։ Կան մարդիկ, որ հիմնական աշխատաժամանակի հաշվին զբաղվում են ուրիշ աշխատանքային գործունեությամբ և ստանում լրացուցիչ եկամուտ։ Իսկ մյուս կողմից՝ հարյուրավոր մասնագետներ սպասում են աշխատելու իրենց հերթին։
Ռուսաստանի տարբեր բարձրագույն հաստատություններում սովորում են զավակներս։ Դուստրս ոսկե մեդալով ավարտելով միջնակարգը, ընդունվել է Սանկտ-Պետերբուրգի բժշկական ինստիտուտը։ Մի տարի հետո կավարտի, և շատ է ուզում ապրել ու աշխատել իր ծննդավայրում՝ Ստեփանակերտում։ Նա նույնպես զարմանում է, որ իր հայրն արդեն քանի տարի ձեռնունայն պատեպատ է զարկվում՝ որևէ տեղ աշխատանք գտնելու հույսով։ Տղաներիցս ավագը սովորում է տնտեսագիտական ֆակուլտետում, իսկ կրտսերը՝ Տյումենի ռազմա-բժշկական ակադեմիայում։ Մի՞թե մեր երկրին հարկավոր չեն բարձրորակ կադրեր։ Աղջիկս, որ երեխաներից մեծն է, հաճախ է հիշում պատերազմի ժամանակ նկուղներում անցկացրած տարիները։ Երբեմն կատակով ասում է՝ «Ես նույնպես պատերազմի մասնակից եմ, երկու տարի ինձ պահել ես շենքի ներքնահարկում»։ Չի մոռացել, որ ամիսներով կոնֆետ և շաքարավազ չէր տեսնում։ Իսկ վերջին հեռախոսազանգի ժամանակ ինձ հիշեցրեց. «Տարիներ շարունակ ամեն օր Ղարաբաղից էիր խոսում։ Եթե մենք վերադառնանք, նույնը մեզ հետ է լինելու...»։ Եվ վերջում կրկնեց հայտնի երգի տողերը. «Տեսա՞ր ինչ եղավ…»։

Համառոտ շարադրեցի իրողությունը։ Իսկ թե ինչ ապրումներ, հիաստափություններ եմ ունեցել, ինչքան են դրանք քայքայել ջղերս, հանել ինձ հավասարակշռությունից, դա միայն ինձ է հայտնի և աստծուն։

Մեր պաշտոնյաներից հաճախ եմ լսել, թե մեկ ուսուցչի, անգամ հավաքարարուհու թափուր տեղի համար որևէ մեկին նշանակելու գործում մասնակցում է կառավարման ամբողջ համակարգը՝ նախարարից սկսած մինչև նախագահի աշխատակազմը։ Չեմ հասկանում, ինձ հանգստացնելու համա՞ր են ասում, որ ինձ վիրավորված չզգամ, թե՞ իրոք այդպես է։ Երկու դեպքում էլ ասվածն ինձ չի սփոփում։ Մի՞թե մենք դրա համար ենք պայքարել, հազարավոր զոհեր տվել, որ մեկ մարդու աշխատանքի տեղավորելը համարվի պետական կարևոր միջոցառում։
Պատմությունը դաժան է եղել մեր ժողովրդի նկատմամբ։ Շատ բռնակալներ են եկել ու գրողի ծոցը անցել։ Բայց մեր ստեղծագործ ժողովուրդը կարողացել է դիմակայել բոլոր աղետներին և ապրելու իրավունքը նվաճել արևի տակ։ Մենք ունեցել ենք նաև տհաս, անհեռատես ղեկավարներ, գաճաճ մտահորիզոն ունեցող պետական այրեր, որոնց պատճառով հայը իր սեփական հայրենիքում իրեն չի զգացել լիիրավ քաղաքացի, և լքել է իր Հայրենիքը։

Եթե մարդ չի կարողանում աշխատանք գտնել, որպեսզի ապահովի իր գոյությունը նյութապես և իրեն զգա հասարակության լիարժեք ու ազատ անդամ, ինպե՞ս պիտի քաղաքակիրթ աշխարհը ճանաչի մեր ինքնությունը։ Չէ՞ որ երկիրն իր աշխատող, տքնող, նյութական և հոգևոր բարիքներ ստեղծող բնակչությամբ է հզոր ու անպարտելի։

Կյանքն ինձ շատ փորձություններով է տարել, շատ բան եմ սովորել, հաղթահարել բազում խոչընդոտներ։ Բայց առաջին անգամ կանգնել եմ փակուղու առաջ, չգիտեմ ո՞ւմ դիմել։ Երբեք այնպես նվաստացած չեմ զգացել ինձ, ինչպես հիմա։ Ինձ խորհուրդ են տալիս վերադառնալ եկած ճանապարհով, օտարության մեջ որոշ ժամանակ մոռանալ այս ամենը, նորից հավատալ սեփական ուժերիս ու կարողություններիս, վերականգնել տրորված արժանապատվությունս ու խաթարված հավատս մարդ արարածի նկատմամբ։ Իսկ այդ ժամանակ գուցե ինչ-որ փոփոխություններ կատարվեն սառը պատերազմի մեջ գտնվող, անկախության ուղին բռնած մեր նորաստեղծ երկրում։ Տա աստված, որ մեր այս երկրում միակ գործազուրկը ես լինեմ։

ԱՐՄԵՆ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ