Հայաստանի Հանրապետությունում կան բազմաթիվ չլուծված խնդիրներ՝ իրական ինքնիշխան պետության ստեղծում, ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտության լուծում, քաղաքացիական հասարակության ձեւավորում, արտագաղթի կասեցում, նոր աշխատատեղերի ստեղծում… Ցանկը կարելի է շարունակել, բայց նպատակս իշխանությունների մասին գրելն է, որի գործունեության պատճառով են առաջացել նման խնդիրները։ 

1991 թ. սեպտեմբերը նշանակալից ու խորհրդավոր է եղել հայ ժողովրդի համար։ Սեպտեմբերի 2-ին ԼՂՀ-ն հռչակել է իր անկախությունը, իսկ ՀՀ-ն սեպտեմբերի 21-ին անցկացրել է Անկախության հանրաքվե։ Մի կողմ թողնելով երկու անկախ հայկական պետությունների ստեղծման առեղծվածը, որի պատճառով ԼՂՀ-ն խաղաթուղթ է դարձել Ռուսաստանի եւ այլ գերտերությունների ձեռքին, անդրադառնանք հայկական երկու պետությունների իշխանությունների ձեւավորման խնդրին։ Հայաստանում իշանական համակարգը չի ձեւավորվել Հայ ազգային գաղափարախոսության հիման վրա կամ ազգային պետությանը յուրահատուկ սկզբունքներով։ Այն հիմնականում ստեղծվել է ու շարունակում է ձեւավորվել՝ արտաքին ուժերի միջամտությամբ, հովանավորչությամբ, «նշանակողների» կողմից «հավանական թեկնածուների փոխադարձ բացասումների» մեթոդով, «քաջնազարության» սկզբունքով, «ազատ եւ արդար» ընտրությունների միջոցով։ Իհարկե, եղել են ու կան մի շարք ազգային-հոգեւոր գաղափարներով առաջնորդվող իշխանավորներ, որոնց հայրենանվեր գործունեության հետեւանքով է, որ պահպանվում է Հայոց պետականությունը եւ Հայ Եկեղեցին։ 

ՀՀ Սահմանադրությամբ եւ օրենքներով ամրագրված են աշխարհիկ իշխանությունների (օրենսդիր, գործադիր եւ դատական) վերաբերյալ դրույթները, իսկ հոգեւոր իշխանության (Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսություն, Եպիսկոպոսաց ժողով, Գերագույն Հոգեւոր Խորհուրդ, Թեմական Խորհուրդ, Ծխական Խորհուրդ) մասին հստակություն չկա, նշված է միայն պետության եւ եկեղեցու տարանջատվածության եւ Հայ Եկեղեցու բացառիկ առաքելության մասին։ 

Մի արտառոց փաստ. ՀՀ առաջին Սահմանադրության մեջ Հայ Առաքելական Եկեղեցու մասին ոչ մի հիշատակում չկա։ Հետագայում սահմանադրական բարեփոխումներ կատարելու ժամանակ հայ քաղաքական ընտրանին երեւի հիշել է, որ Հայաստանը աշխարհի առաջին քրիստոնյա պետությունն է եղել, այդ ուղղությամբ թեթեւակի լրացումներ է կատարել Սահմանադրության մեջ։ Ի դեպ, աշխարհի 19 պետություններում քրիստոնեությունը հռչակված է պետական կրոն։ Դրանք են՝ Արգենտինան, Բոլիվիան, Կոստա Ռիկան, Կիպրոսը, Դանիան, Սալվադորը, Հունաստանը, Իսլանդիան, Ֆինլանդիան, Լիխտենշտեյնը, Մալթան, Մոնակոն, Պապուա Նոր Գվինեան, Պարագվայը, Պերուն, Սամոան, Մեծ Բրիտանիան, Վանատուն, Վատիկանը։

Թե ինչո՞ւ Հայաստանը վերը նշված պետությունների շարքում չկա՝ լուրջ հարց է, բայց որ հոգեւոր իշխանությունն անտեսված է կամ հետին պլան է մղված՝ դա արդեն ազգային տեսանկյունից կործանարար է։ Հիմնավորեմ իմ հաստատումը։
Հայ անվանի աստվածաբան, փիլիսոփա Գրիգոր Տաթեւացին «Գիրք հարցմանց» երկում գրել է. «Քանի որ մարդը հոգու եւ մարմնի միասնություն է, այսինքն հոգով կապված է երկնային աշխարհի հետ, իսկ մարմնով՝ երկրային աշխարհի հետ, տարբերակվում է իշխանության երկու ձեւ՝ հոգեւոր եւ մարմնական։ Մարդը երկու «պետության» քաղաքացի է. նա միաժամանակ ենթարկվում է հոգեւոր իշխանությանը եւ աշխարհիկ-մարմնական իշխանությանը։ Հոգեւոր իշխանությունը իրականացնում են եկեղեցու առաջնորդները, որոնք կառավարում են Աստծո հոգեւոր տունը եւ մարդկանց հոգիները, իսկ թագավորները եւ իշխանները կարգավորում են աշխարհի մարմնավոր տունը՝ գյուղերը, քաղաքները, երկիրները եւ աշխարհը։

Այդ երկու իշխանությունների միջեւ, ըստ Տաթեւացու, գոյություն ունեն հետեւյալ տարբերությունները. առաջին՝ աշխարհիկ իշխանությանը մարդիկ ենթարկվում են բռնությամբ, հարկադրանքով եւ անհրաժեշտաբար, իսկ հոգեւոր իշխանությանը հնազանդվում են հոժարակամ եւ ազատ ընտրությամբ։ Երկրորդ՝ աշխարհիկ իշխանությունը անցողիկ է եւ փոփոխական, սահմանափակված տարածության եւ ժամանակի մեջ, իսկ հոգեւոր իշխանությունը մշտական է եւ ենթակա չէ տեղաժամանակային որեւէ սահմանափակության։ Երրորդ՝ աշխարհիկ իշխանությունը վերաբերում է միայն մարդու մարմնին եւ մարդու մահվանից հետո այլեւս ոչ մի ներգործություն չի ունենում, մինչդեռ հոգեւոր իշխանությունը վերաբերում է թե մարմնին եւ թե հոգուն եւ ներգործում է մարդու վրա նաեւ հանդերձյալ աշխարհում։ Այսպիսով, նշված առումներով Տաթեւացին հաստատում է հոգեւոր իշխանության առավելությունը աշխարհիկ իշխանության նկատմամբ։ 

Հարցի նման լուծումը տրամաբանական է, քանի որ ըստ քրիստոնեական վարդապետության, մարդու հոգին պատվական է մարմնից, բացի դրանից՝ երկրային կյանքը մարդու համար ժամանակավոր է, ուստի միջնադարյան քրիստոնյա մտածողները հոգեւոր իշխանությունը գերադասում էին աշխարհիկ իշխանությունից։ Համենայն դեպս, եվրոպական իրականության մեջ, որտեղ կաթոլիկ եկեղեցու գերիշխանությունը կյանքի բոլոր ասպարեզներում բացահայտ բնույթ էր կրում, կրոնափիլիսոփայական մտքի մեջ արմատավորված էր աշխարհիկ իշխանության նկատմամբ հոգեւոր իշխանության գերազանցության մասին գաղափարը։ 

Հայ իրականության մեջ, երբ Հայոց պետությունը ինքնիշխան է եղել (թե՛ հեթանոսական, թե՛ քրիստոնեական ժամանակաշրջաններում) հոգեւոր եւ աշխարհիկ իշխանությունների գործունեությունը կանոնակարգված է եղել՝ ազգին առաջնորդել են աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանավորները։ Անգամ կիսաանկախ պետականություն ունենալու դեպքում էլ է այդպես եղել։ Դրա վառ օրինակն է Արցախը՝ մելիքությունների ժամանակաշրջանում։ Յուրաքանչյուր մելիքություն ունեցել է իր հոգեւոր, եպիսկոպոսանիստ կենտրոնը, իսկ բոլոր մելիքությունների հոգեւոր կենտրոնը եղել է Գանձասարը։ Արցախի մելիքությունների հզորությունը նախ եւ առաջ պայմանավորված է եղել աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանությունների միաբանությամբ։ Նրանք համատեղ են լուծել երկրի առաջ ծառացած ցանկացած խնդիր` յուրաքանչյուրը կատարելով իրեն իսկ վերապահված գործառույթները, որոնք հստակ տարանջատված են եղել միմյանցից։ Եւ պատահական չէ, որ օտար բռնակալների տիրապետության ժամանակաշրջանում Արցախը ոչ միայն կարողացել է պահպանել իր հայկականությունը, այլեւ կառուցվել են բազմաթիվ պատմամշակութային կոթողներ, վանքեր եւ եկեղեցիներ, դպրոցներ։ Նշենք, որ Պարսկաստանի տիրապետության տակ գտնվող կիսաանկախ Արցախը երբ 1813 թ. Գյուլիստանի պայմանագրով բռնակցվել է Ռուսաստանին, կարճ ժամանակում վերացրել են ե՛ւ մելիքությունները, եւ Աղվանից կաթողիկոսությունը։ 

Հայաստանում, օտարների տիրապետության ժամանակաշրջանում, բնականաբար, հայ հոգեւոր եւ աշխարհիկ իշխանությունների գործառույթները եղել են խիստ սահմանափակված եւ կախված են եղել տիրապետողների ցանկություններից ու քմահաճություններից։ Եղել են պատմական երկարատեւ ժամանակահատվածներ, երբ օտար բռնակալները ազգի աշխարհիկ իշխանությունները վերացրել են, ազգին առաջնորդել են հոգեւոր իշխանավորները։ Նման իրավիճակներում Հայ Առաքելական Եկեղեցին իր կազմակերպությամբ դարձել էր հայկական պետություն իր կառույցներով։ Եկեղեցին բացառիկ դերակատարություն է ուեցել եւ ունի` պահպանելու եւ զարգացնելու մեր մշակույթը, լեզուն ու գրականությունը, արվեստները, դաստիարակությունը եւ սոցիալական զարգացումը։ Մեծ է եւ Եկեղեցու դերը երկրի ինքնապաշտպանության գործում։

Հայաստանի անկախացումից հետո անցել են քսանից ավելի տարիներ։ 
Հետաքրքիր է, ո՞վ է խանգարում մեզ` հայերիս, վերստեղծելու մեր պատմական ավանդույթները, վերականգնելու լիարժեք աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանությունները։ 

Հայության մեջ լիարժեք հոգեւոր իշխանություն ստեղծելու համար, առաջին հերթին, անհրաժեշտ են համապատասխան քանակությամբ հոգեւորականներ։ Ցավոք, նման խնդիր ազգովին եւ պետականորեն չի դրվել ու չի դրվում։ Հայաստանը հռչակելով աշխարհիկ պետություն, եկեղեցին անջատելով պետությունից, Հայոց պետությունը չի միջամտում Հայ Եկեղեցու ներքին գործերին։ Ավելի պարզ՝ պետությունը չի աջակցում եկեղեցուն, չեզոք դիրք է գրավել։ Իսկ պետություն-եկեղեցի փոխհարաբերությունը կարգավորող մարմինը, որը նախկինում ուներ վարչության կարգավիճակ, այս տարվա հունվարի մեկից դարձրեն են բաժին, որի աշխատողների քանակը ԼՂՀ համապատասխան մարմնի աշխատողների քանակից երկուսով պակաս է։ Համեմատության համար նշենք, որ ՄԱԿ-ի անդամ պետությունների ավելի քան 65%-ի մոտ համապատասխան մարմինն ունի նախարարության կարգավիճակ, ավելի քան 30%-ը՝ վարչության կամ գլխավոր վարչության։ 

Հայտնի է, որ պետությունը լինելով հավատամքի ընկերային կազմություն եւ հասարակության բարոյական համակարգի իրավական կառույց, չի կարող հանդուրժել, որ իր հասարակությունը բարոյազրկվի, քանի որ նրա յուրաքանչյուր օրենքն իր հիմնական բարոյական համակարգի օրինակարգավորումն է։ Պետությունը չի կարող կրոնի հարցերում իրեն չեզոք հայտարարել, քանի որ դա փաստացի հրաժարում է հավատամքի ներգործությամբ դարերով ստեղծված եւ ստեղծվող հոգեւոր, մշակութային արժեքներից։ Այն հասարակարգը, որը չի պաշտպանում իր դավանական հիմքը, իրեն է վտանգում։ Եթե որեւէ հասարակարգ սկսում է քայքայվել, ապա դրա պատճառը իր հիմնական հավատքի անտեսումը կամ խեղաթյուրումն է։ Սրանք հանրագիտարանային պարզ ճշմարտություններ են, որոնք պարտադրաբար հաշվի են առնում բոլոր պետությունները։ Բայց թե ինչու Հայաստանի աշխարհիկ իշխանությունն այն հաշվի չի առնում, դա արդեն հայկական հերթական պարադոքսն է։

Իմ կարծիքով, հաջորդ Համահայկական համաժողովում՝ որպես առաջնային, պետք է դրվի համայն հայության համար լիարժեք հոգեւոր իշխանություն ստեղծելու հիմնահարցը։ 
Ընդհանրապես, իշխանավորների (աշխարհիկ եւ հոգեւոր) մասին փիլիսոփաները, աստվածաբանները, գրողներն ու այլ մտածողներ բազմաթիվ խելացի եւ ուսուցողական մտքեր են արտահայտել։ Թեմայի համար նպատակահարմար է մեջբերել Թուրքիո Հայոց պատրիարք Պողոս Ադրիանապոլսեցու (1815-1823 թթ.) ասույթներից մի քանիսը. 

«Նա է իշ­խա­նութ­յան ար­ժա­նի, ում կա՛մ Աստ­ված է հայտ­նում, կա՛մ ժո­ղո­վուր­դը կա­մե­նում. ո­րով­հե­տեւ բռնութ­յամբ՝ ժո­ղովր­դի կամ­քին ու հա­ճութ­յա­նը հա­կա­ռակ, իշ­խան դառ­նա­լը սե­փա­կան ան­ձը թշվառ ու հա­սա­րա­կութ­յու­նը գե­րի դարձ­նել է։ 

- Տե­րութ­յան կամ ազ­գի մար­մի­նը բաղ­կա­ցած է օ­րի­նա­պահ իշ­խանից, աշ­խա­տա­սեր հպա­տակ­նե­րից, ի­րա­վուն­քի ար­դա­րութ­յու­նից ու սահմա­նա­կից ազ­գե­րի հետ խա­ղա­ղութ­յու­նից։ Իսկ երբ սրանց բա­րե­խառ­նու­թ­յու­նը խախտ­վում է, իշ­խա­նութ­յու­նը կամ հա­սա­րա­կութ­յու­նը թուլա­նում ու նվաճ­վում է կամ լի­նում է կոր­ծան­ման վտան­գի մեջ, կամ էլ իս­պառ կոր­ծան­վում։ Ուս­տի իշ­խա­նը պի­տի օ­րի­նա­պահ լի­նի, որ­պես­զի նաեւ մյուս բո­լոր մա­սե­րը, ո­րոն­ցից բաղ­կա­նում կամ հաս­տատ­վում է հա­սա­րա­կութ­յու­նը, մնան բա­րե­կար­գութ­յան մեջ, եւ տե­րութ­յան կամ ազ­գի ողջ մար­մի­նը մնա զո­րա­վոր ու հաս­տատ։ Կա­ռա­վա­րիչ­նե­րի սխալ­ներն ա­ղա­վա­ղում են իշ­խան­նե­րի ու ա­ռաջ­նորդ­նե­րի բա­րի համ­բա­վը։     

- Ժո­ղովր­դի գլխա­վոր­նե­րի վայր­կե­նա­կան սխալ­մուն­քը մեծ վնաս է բե­րում շա­տե­րին եւ ձգվում բա­զում դա­րեր։ Ու­րեմն ի­մա­նա­լով, որ նրանք մարմ­նա­վոր մար­դիկ են՝ վի­ճակ­ված բազ­մավ­րեպ ու դյու­րա­սահ բնութ­յան, մար­դիկ շու­տա­փույթ ո­րո­շում պի­տի չկա­յաց­նեն, այլ ար­թուն մտքով կշռեն ու քննեն եւ միայն դրա­նից հե­տո վճիռ կա­յաց­նեն։ Ո­րով­հե­տեւ ե­թե դա­տաս­տա­նի մեջ մի ան­գամ սխալ­վեն, թե­կու­զեւ բազ­միցս զղջա­լու լի­նեն, նրանց սխալ­նե­րը հետ չեն դառ­նա։

- Ինչ­պես որ հնա­րա­վոր չէ կշռել սե­փա­կան ազ­գի օգ­տի հա­մար տքնող հայ­րե­նա­սեր իշ­խան­նե­րի հա­մա­չափ աշ­խա­տան­քի պա­տի­վը, այդ­պես էլ հնա­րա­վոր չէ կշռել նրանց զան­ցա­ռութ­յան զու­գա­չափ վնա­սի պատ­ճա­ռած ա­նար­գան­քը, երբ կա­րող են օ­գուտ բե­րել, բայց ո­րեւէ պատճա­ռով հետ քաշ­վե­լով՝ չեն ջա­նում այդ ա­նել։    

- Իշ­խան­ներն ա­ռա­վել պի­տի հո­գան եր­կու բա­նի մա­սին. ա­ռա­ջին՝ ի­րենց խորհր­դա­կից ու­նե­նա­լու ի­մաս­տուն ու ա­ռա­քի­նի մարդ­կանց, ով­քեր կծաղ­կեց­նեն օգ­տա­կար ար­հեստ­նե­րը եւ ի­րենց՝ իշ­խան­նե­րին, կա­ռա­ջար­կեն բա­րին գոր­ծել, եւ երկ­րորդ՝ երկ­րա­գործ­նե­րին շա­տաց­նե­լու մա­սին, որ­պես­զի եր­կի­րը լավ մշակ­վե­լով պտղա­գոր­ծի՝ ժո­ղովր­դի ապ­րուս­տի ու սննդի հա­մար։

- Իշ­խա­նութ­յան հաս­տա­տու­նութ­յու­նը հիմն­վում է հա­վա­տար­մութ­յան, ար­դա­րութ­յան ու բա­րե­րա­րութ­յան վրա՝ թե՛ հպա­տակ­նե­րի եւ թե՛ սահ­մա­նա­կից ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հան­դեպ։ Ուս­տի երբ սրանք պա­կա­սում են, եւ սրանց փո­խա­րի­նում են խար­դա­խութ­յու­նը, ա­նի­րա­վու­թ­յունն ու անգ­թութ­յու­նը, օր օ­րի տկա­րա­նա­լով՝ իշ­խա­նութ­յու­նը կոր­ծան­վում է»։

 Իմ համոզմամբ, հայ ազգին պարտադրված բոլոր մարտահրավերները կարելի է լուծել, եթե ազգին առաջնորդեն բարոյական նկարագիր ունեցող, ազգային արժեքներին եւ նպատակներին հավատարիմ աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանավորները։

 Դարեր շարունակ հայը ապրել է համայնքային կյանքով, անգամ՝ խորհդային ժամանակահատվածում։ Ներկայիս «վայրի» կապիտալիստական հասարակությունում, որտեղ մենք ապրում ենք, գյուղական համայնքները ավելի շատ հիշեցնում են խորհրդային տարիներին կոլխոզից «խռոված» մենատնտեսների կամ «անհատականների» հանրություն։ Շատ համայնքներում տեղական ինքնակառավարումը ձեւական բնույթ է կրում։ Համայնքի յուրաքանչյուր անդամի մտահոգությունը իր սեփականությունը արդյունավետ տնօրինելն է եւ դրանից շահույթ ստանալը։ Տարբեր պատճառներով մենատնտեսները մի ստվար մասը տարիների ընթացքում ձեռք բերելով «մենակյացի» հոգեբանություն (ի՞նչ կարող եմ ես անել մենակ ), հանդիպելով բազմաթիվ խոչընդոտների (բյուրոկրատական քաշքշուկներ, ժամանակին չստացված վարկ, գյուղտեխնիկայի ոչ ժամանակին ձեռքբերում ) եւ անհաջողությունների` հիասթափվում են կա՛մ տեղափխվում են քաղաք, կա՛մ այնքան հողատարածք են մշակում, անասուն ու թռչուն պահում, որ բավարարի միայն իրենց կարիքները։ Էլ չենք ասում, որ լքում են Հայրենիքը։ Համայնքային կյանքով ապրել պարզապես նշանակում է` լուծել «ես»-ի եւ «մենք»-ի փոխհարաբերակցության խնդիրը։ Ավելի պարզ` համայնքի յուրաքանչյուր անդամ ոչ միայն պետք է հոգա միայն իր եւ իր ընտանիքի անդամների մասին, այլ նաեւ ամբողջ համայնքի։ Իսկ դա կարող է լինել միայն այն դեպքում, երբ համայնքներում վերականգնվեն Համայնքային ծխական խորհուրդները, այսինքն՝ համայնքների հոգեւոր իշխանությունը։ Դրան զուգահեռ, համայնքներում արդյունավետորեն աշխատեցնելով հոգեւոր-մշակութային օջախները, կարճ ժամանակում կարող ենք հասնել ցանկալի արդյունքների։

Ժամանակակից իշխանավորների մեծամասնության գործելաոճը, իմ կարծիքով, ավելի շատ «վարչա-հրամայական» է, որը ազգային-հոգեւոր տեսանկյունից արդյունավետ չէ։ 
Կոնկրետ օրինակով ներկայացնեմ իմ տեսակետը, թե ինչպիսին պետք է լինի իշխանավորը։ Ենթադրեք մարդը բաժնի պետ է, որի ղեկավարությամբ աշխատում են երեք մասնագետներ։ 
Առաջին գործելաոճ։ Բաժնի պետը պարտավոր է ղեկավարել իր մասնագետներին, առաջնորդվելով «Աշխատանքային օրենսգրքով», աշխատավայրի ներքին կանոնադրությամբ համապատասխան հանձնարարականներ, առաջադրանքներ տալ իր ենթականերին, պահանջել դրանց ժամանակին եւ որակով կատարումը, աշխատապրոցեսում կիրառել խրախուսման եւ պատժի ձեւերը եւ այլն։ 

Երկրորդ գործելաոճ։ Բաժնի պետը պարտավոր է հոգ տանել իր խնամքին հանձնած մասնագետների մասին։ Հնարավորին չափով աջակցել իր աշխատակիցներին՝ բազմաբնույթ խնդիրներ լուծելու համար։ Նրանց համար լինել բարի խորհրդատու եւ արագահաս օգնական։

Առաջին գործելաոճը բոլորիս հայտնի «վարչա-հրամայականն է», իսկ երկրորդը պայմանականորեն կոչենք՝ «հոգեւոր-մտերմական»։ Միայն առաջին գործելաոճը կիրառելու դեպքում, մանավանդ ներկա ժամանակաշրջանում, անդունդ է առաջանում պետի եւ աշխատավորների միջեւ, իսկ միայն երկրորդ գործելաոճի կիրառման դեպքում՝ ստեղծվում է սահմանափակ պատասխանատվությամբ, ներփակ բարեգործական մի խումբ՝ «տնային եկեղեցի»։

Իմ կարծիքով՝ այդ երկու գործելաոճերի խելացի զուգակցման դեպքում է հնարավոր ազգային իշխանավոր կամ ղեկավար լինելը։
 Հուսով եմ, որ ներկա աշխարհաքաղաքական գործընթացները ճիշտ գնահատելով, համայն հայության բանականությունը կպարտադրի ներկայիս աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանավորներին ավելի լուրջ մոտենալ իշխանությունների ձեւավորման խնդրին։ Վերականգնելով հոգեւոր իշխանությունը, հասարակության մեջ հաստատելով ազգային-հոգեւոր միաբանություն՝ կհաղթահարենք ցանկացած մարտահրավերներ։

    ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ