Գլխավոր » ՇՈՒՇԵՑԻ ՄՈՐՍ ԵՎ ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀԻ ԼՈՒՍԱՆԿԱՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ
ՇՈՒՇԵՑԻ ՄՈՐՍ ԵՎ ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀԻ ԼՈՒՍԱՆԿԱՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ
15:23
Սկիզբը՝ նախորդ համարում

- Լավ, լավ, տատ, բեգին կոմսոմոլ չենք անցկացնում, որ բնութագրում ես: Զրույցդ շարունակիր:
- Էնա, դրա հաջորդ օրը, երեկոյան հասանք գյուղը: Սա շատ փոքր, անսուռի օղակով պատված գյուղ էր: Տնից 10-15 մետրից սկսվում էին խոր անտառները:
Գյուղն ուներ մի եկեղեցի, մի տերտեր: Դպրոց չկար: Տները հիմիկվա նման չէին, գետնափոր էին, առանց լուսամուտի՝ երդիկով, որտեղից դուրս էր գալիս տան մեջտեղը վառվող օջախի ծուխը: Տան դուռը և՛ դուռ էր, և՛ լուսամուտ: Այն տունը, ուր ինձ տարան, հանդիպեցի մի զարմանալի տեսարանի: Երբ մտա տուն, կարծես ընկա մի անծայրածիր խավարի թագավորություն: Տան մեջտեղը վառվող օջախի բոցերն էին լուսավորում տունը: Ետ նայելով, նկատեցի, որ վառվող օջախին դրված է հսկա ծառ, մյուս ծայրը դռնովը դուրս է գալիս տնից դուրս: Այս ի՞նչ աշխարհ ընկա ես: Ամեն ինչ օտարոտի ու խորթ էր ինձ համար: Երբ տեղ հասա, սաղ գյուղն իսկույն հավաքվեց: Առաջին անգամն էին տեսնում քաղաքի հարս: Այնքան հետքրքիր էին նայում, ոնց որ երեխաները նայեն գազանանոց բերած մի նոր կենդանու՝ «Աղչի, ինչքան սիրուն է, հլա շորերին... Բա երեխայի շորերին տես...
Բա կոշիկները չե՞ս ասում...»: Ես լսում էի նման խոսքեր, բայց չլսելու էի դնում:
Հետո եկան մեր ազգի մեծերը, քեթխուդա մարդիկ էին՝ Աղաջան պապը, Գրիքոր ապերը, Սաքի ապերը, Աղա ամին: Ծանոթացանք: Գովեցին պապիդ ճաշակը: Չնայած գյուղը շատ էր հետամնաց, բայց մարդիկ այնքան լավն էին, մանավանդ մեծերը: Նրանք կարգադրել էին, որ իրենց տների լավ բաները բերեն ինձ: Ես շուտով մոռացա գյուղի հետամնացությունը և այն սկսեց ինձ դուր գալ: Գյուղի կանանց համար սկսեցի զառով ճակատակալներ գործել, որի դիմաց նրանք տալիս էին մթերք՝ յուղ, մեղր, պանիր, միս և այլն: Էդպես սկսեցինք կամաց-կամաց հարմարվել և ապրել: Հետո սկսեցի ամուսնացող հարսների համար հագուստներ կարել: Մի խոսքով՝ գյուղը լուսավորել:

- Ուրեմն՝ գյուղում առաջին կուլտուրական հեղափոխությունը դու ես կատարել, տատ,- հեգնեց Քնարը:
- Դե, ոնց ուզում ես հասկացիր,- ասաց մայրս՝ ավելացնելով:- Էդպես էլ էդ գյուղում մենք ամրացանք: Ունեցա օխտը ժառանգ, էնա քեզ նման էլ բազմաթիվ թոռներ-ծոռներ: Նախ ամուսնացրինք Ամալյային, նրանից ծնվեցին Մուշեղը՝ իմ առաջին քաղցր թոռը, Գրիշան, Հոգսերիան: Ապա ամուսնացավ Գոհարը, որից հետո Մուխանը և Բաբկենը, ապա հայրդ, որից ծնվեցիր դու և եղբայրդ՝ Աշոտը: Հետո ծնվեցին դրանց զավակները, որոնք դարձան իմ թոռները: Բաբկենից ծնվեցին Սվետը, Մարոն և գիտնական թոռս՝ Բուկանը, որին դուք Սլավիկ եք ասում:

- Տատ, պապիկս գյուղում ի՞նչ գործ է կատարել, որ ողջ գյուղն այդքան հարգանքով է խոսում նրա մասին,- մի օր երեկոյան զրույցի ժամանակ նրան դիմեց Աշոտը, որը քաղաքում ինժեներ էր աշխատում և հանգստանալու էր եկել տատի մոտ:

- Գործեր շատ էր կատարել, Արշոդ,- սկսեց մայրս:- Չեմ պատմում, թե մինչ նոր կարգեր ստեղծվելը գյուղի պաշտպանության մեջ ունեցած նրա ծառայությունների մասին, երբ քիչ էր մնում թուրքերը սաղ գյուղը սրի քաշեին: Չեմ էլ պատմելու նրա և նրա ընկեր Ջալալի մասին, որոնք գյուղում մեծ չարչարանքներով դպրոց բացեցին և մինչև հիմա էլ հաջողությամբ կրթվում են գյուղի երեխաները: Ես կարճ կպատմեմ, թե ինչպես գյուղը տեղափոխեցին ներքև և գյուղը ոռոգելու ջուր բերեցին:

- Բա ո՞նց եղավ, որ էդ ջրանցքը կոչեցին պապիկի անունով՝ «Դավիթի արխ»,- հարցրեց Քնարը, որը չէր ուզում պատմության որևէ օղակ բաց մնա: Քնարի այդ հետամուտումները մի նպատակ ունեին: Նա ցանկանում էր քաղաքից հյուր եկած իր ընկերուհուն զարմացնել տատի պատմելու արվեստով ու իր տոհմի հարուստ կենսագրությամբ:- Դե, պատմիր, տատ:

- Էն ժամանակ պապդ գյուղի խանութում էր աշխատում: Երբ որոշվեց ջրանցք անցկացնելու հարցը, խանութի ամբողջ ունեցած-չունեցածը տեղափոխեց հենց շինարարության տեղը: Մթերքների խիստ պակասություն կար: Ամբողջ երկրում էր պակաս: Չկար շաքար, սապոն, կտոր, հագուստեղեն, նույնիսկ նավթ: Եղած մթերքները նա ցուցակով տալիս էր միայն ջրանցքի վրա աշխատողներին: Պատահում էր նրանք փող չէին ունենում, և պապդ ապառիկ էր տալիս, որ հետո բերեն, և էդ հետոն էլ տարիներ քաշեց ու ինքն ստիպված վնասի տակ ընկավ: Եվ էսպես շահագրգռելով, բացեց ջրանցքը, որ հիմա ամբողջ գյուղով վրխկալով հոսում է:

- Դրա համար ջրանցքը նրա անունով կոչեցի՞ն,- հարցրեց Քնարը:
- Չէ, դա մի դեպքի առիթով էր: Ջրանցքը երբ եկավ, հասավ գյուղի մոտ գտնվող մի ժայռի, այդտեղից անցկացնելը մեծ դժվարություն ստեղծեց մարդկանց համար: Շատերը նույնիսկ հուսահատվեցին: Եվ ահա, պապդ շատ մեծ համառություն հանդես բերեց: Իր անձնական օրինակով ոգևորեց աշխատողներին և հանկարծ աշխատանքի էն եռուն պահին, երբ մոտ տասը հոգով մի մեծ քար էին շրջում՝ ձորը գլորելու համար, էնպես է ստացվել, որ քարի հետ մեկտեղ ձորն է գլորվում և պապդ: Քարն իրենից շուտ է հասնում ձորի հատակին: Սուգ-վայնասունն ընկնում է: Մարդիկ համարում են ամեն ինչ վերջացած: Իջնում են ձորը և տեսնում, որ դեռ շնչում է: Պադգարակի վրա բերում են գյուղ: Կողերից մի քանիսը կոտրած է լինում: Էդպես մի 10 օր բուժվում է: Այդ ընթացքում դադարում է ջրանցքի շինարարությունը: Բայց հենց կազդուրվում է, կրկին անցնում է գործի, և մեծ դժվարությամբ հաջողուցնում են ջրանցքի ավարտը: Այդ օրվանից գյուղը ջրանցքը կոչեց նրա անունով՝ Դավիթի արխ:

- Հետո պապիկի հետ ի՞նչ պատահեց, տատ,- հարցրեց Քնարը:
- Դե, հետո, գիտես, էլի, էն վատ տարիներին, 1937 թվին, շատ-շատ լավ մարդկանց հետ միասին պապիդ էլ տարան: Ճիշտ է, 1953-ին հետմահու նրան արդարացրին, բայց դա կոպեկ չարժեր:
Մայրս ամեն անգամ, երբ առիթ էր լինում հիշելու ամուսնու տարաբախտ ճակատագիրը, մռայլվում, մի տեսակ նյարդայնանում և տխրում էր:

- Ես կարծում էի, թե ինչ-որ մեղք է ունեցել, որ տարել են: Բայց երբ պարզվեց, որ անմեղ զոհ է եղել, դրան ի՞նչ ասես: Բա մարդ ամբողջ կյանքը կտա հասարակությանը և կտանեն կորցնեն, թե՝ դաշնակ է եղել: Բա, դաշնակը չփրկե՞ց գյուղը թշնամուց:
Երկարատև, լուռ տխրություն իջավ բոլորիս վրա: Մայրս ակնհայտորեն լացացրեց մեզ:

* * *
Վերջապես մի տարի համոզեցինք մայրիկին Երևան բերել: Նա ոչ մի կերպ չհարմարվեց քաղաքային կյանքին: Գարնանամուտին վիրուսային գրիպով վարակվեց և մի կերպ փրկեցինք: Հենց կազդուրվեց, խնդրեց իրեն գյուղ տանել: Այդ մի քանի ամիսներին էլ նրա ուշքն ու միտքը գյուղն էր, զրույցի թեման՝ Շուշին: Շուշվա շուկան, Շուշվա մթերքը, Շուշվա օդը, եկեղեցիները, մարդիկ, նրանց կապերն ու հարաբերությունները, հյուրասիրությունները, ծեսերը և այլն: Մեծ ակնածանքով էր խոսում Շուշին բարեկարգող մարդկանց մասին: Քաղաքի ջուրը բերող Թադևոսի, այն, որի սև մարմարե հոյակապ մահարձանը բարբարոս ջարդվածքներով հիմա էլ կանգնած է Ղազանչեցոց եկեղեցու բակում: Հիշում է փողոցները սալահատակողներին, ուսումնարան-դպրոցներ սարքողներին, հիվանդանոց կառուցողներին, որոնց մասին խոսում է այնքա՜ն ջերմ հարազատությամբ: Մեծ հաճույքով պատմում, ավելի ճիշտ նկարագրում է Խրիմյան հայրիկի այցելությունը Շուշի:

- Քաղաքի տակից մինչև Ղազանչեցոց եկեղեցի գորգեր էին փռել: Նա խաչակնքելով, ժողովրդին օրհնելով, ոտքով եկավ մինչև եկեղեցի: Է, ժողովուրդն էլ հայ, թուրք, ռուս, բոլորը ուրախացած ծաղիկներ էին գցում ոտքերի տակ: Քաղաքը ցնծության մեջ էր:
- Տատ, այդ ոնց եղավ, որ այդ բոլոր ազգերը գժտվեցին,- հարցրեց Մուշեղը:

- Վերևից խառնեցին, վերևի գործն էր: Ժողովուրդը էդպես գործ չէր անի:
Մայրս առողջամիտ էր: Միշտ լավատեսորեն էր նայում ապագային, միշտ կոչ էր անում վառ պահել հայրենի օջախը: Գյուղի հարգված ու սիրված, օրինակելի կանանցից մեկն էր: Ուներ խոհանոցային մեծ մշակույթ: Նրա պատրաստած սեղանը, եփած ճաշերը, մեծ հռչակ ունեին: Հայրենական պատերազմի տարիներին, երբ աշխատող ձեռքերի պակաս զգացվեց, մորս էլ ընդգրկեցին հնձվորների համար ճաշ պատրաստող կանանց ցուցակում: Մի քանի օրից հնձվորների բրիգադների մեջ վեճ ընկավ՝ մորս իրենց մոտ տանելու համար: «Կախարդական ձեռք ունի Շուշան տատը: Հենց ձեռքը աղ ու ջրին կպցնի, մատներդ էլ հետն ես ուզում ուտել»,- ասում էին գյուղում:

- Շոշի Ղլումը,- վերհիշում էր մայրս,- կրակ ընկնի Շուշին, որ գլուխը կերավ,- ամեն տեսակ կանաչի, միս, յուղ, ձավարեղեն, բրինձ, համեմունքներից՝ դարչին, զանջաֆիլ, վանիլ և այլ բաներ լիքն էին: Ճաշը, որ եփում էինք, հոտից մարդ կշտանում էր:
Մի օր քուֆթայի միս գնեցի, որի մասին մայրս շատ էր խոսել և կարծում էի կգոհացնեմ նրան:

- Է՜, Շուշվա կոլոլակը՝ պենջարով, Շուշվա տոլման՝ խոշոր-խոշոր, մաղաշարի թթվով կամ ծիրանի չիրով ուտես…
- Մայրիկ,- մի օր համբերությունս հատած դիմեցի մորս,- բա, էս մեր քաղաքում իսկի մի լավ բան չկա՞: Ոչ մի բան չես հավանում:

- Դե, բան չեմ ասում, որդի, վատ քաղաք չի, բայց դե, Շուշի չի, էլի: Շուշին ուրիշ բան էր: Էդպես քաղաք, էդպես լիություն դժվար թե լինի:
- Քո հարսանիքը տերտերով եք արե՞լ, տատ,- մեջ մտավ Քնարը:
- Ղազանչեցոց եկեղեցում: Գիտես ի՞նչ եկեղեցի էր, ի՞նչ զարդեր, զարդաքանդակներ, պատկերներ, հարստություն ուներ: Ոտքդ գետին դնելու տեղ չկար: Սաղ հատակը գորգ էր: Որ հարսանեկան սպիտակ, երկար քողով պապիդ հետ մտանք...

Ու մայրս երկար պատմում էր ամբողջ ծիսակատարության արարողությունը, որը մեծ ազդեցություն էր թողնում ընտանիքի բարոյական հիմքերի վրա:
- Դե հիմա,- եզրափակում է մայրս,- մի ամուսնացած ես տեսնում, մին էլ բաժանված, անունն էլ դնում, թե էդ բոլորը սիրուց է: Իսկական սերը մեր վախտն էր:

Մի անգամ մորս տարա Էջմիածին: Երկար ման եկանք, պատարագ տեսանք: Երգչախմբին լսեցինք: Երբ վերադարձանք տուն, մայրս գոհունակությամբ ասաց.
- Այ սա, ուրիշ բան է: Մենակ սրա համար արժե այստեղ գալ:
Ուրախացա, որ վերջապես կարողացա մի հարցում մորս գոհացնել:
- Դե, ես էլ քաղաք չեմ գա,- վճռական տոնով ասաց նա: Էստեղի կարևոր տեղը տեսա, պրծա: Հիմա մեր գյուղի տունը ո՞վ է իմանում ինչ վիճակում է:
Մայրս իր ողջ ունեցվածքը, կենդանական աշխարհը և տնային գույքը պահ էր տվել քույրերիս ու ամեն օր անհանգստանում էր, թե հանկարծ կերի պակասությունից չսատկեն հավերը: Այդ ամենին մայրս այնքան էր կարոտել էր, որ ես զգացի, որ քաղաքում նրան պահելը այլևս անիմաստ է:

Մորս և Աշոտին ամռան շոգերն սկսելուն պես ուղարկեցինք: Նրանք երկուսով էլ մեծ ուրախություն էին ապրում գյուղ մեկնելու համար: Երբ իրեղենները կապկպեցինք, նա ինձ վրա այն տպավորությունը թողեց, կարծես բանտից են բաց թողնում:
- Դե, մենք գնացինք,- ազատ շնչեց նա,- աշխատեք շուտ գալ:
Դրանից հետո մենք որևէ այլ ժամանակ այլևս ռիսկ չարեցինք ակնարկել անգամ նրան քաղաք հրավիրելու մասին: Մինչև իր 96-ամյա կյանքի վերջը չնայած գյուղում ապրեց, բայց մնաց նույն վեհանձն, արիստոկրատ, փոքր-ինչ չմահավան Ղլցեն:

Նա մահացավ ոտքի վրա, ինքն իր խնամքին, իր առանձնասենյակում, միշտ հյուրասեր ու մարդասեր: Անգամ կյանքի վերջին օրերին, երբ մեկը մտնում էր տուն, անմիջապես խառնվում էր իրար. «Բեր, թեյնիկը տաքացրու, բաժակները բերեք: Նստիր»: Միջանկյալ ասեմ, որ մայրս մինչև իր երկարամյա կյանքի վերջը, չնայած փոքր դոզաներով, բայց պարբերաբար խմում էր կոնյակ կամ օղի:
Կյանքի վերջին օրերին մորս տեսնելու եկավ մեր տոհմի անվանի մարդկանցից մեկը՝ մեղվաբույծ Ստեփանը:Մորս համար մեղր էր բերել: Ստեփանին տեսնելով, մայրս խառնվեց իրար.
- Չայը տաքացրեք, կոնյակը բերեք,- ապա գթասրտությամբ հարցրեց,- Ստեփա՛ն, Մանուչարը ոնցա՞:

Մանուչարը Ստեփանի հայրն էր, որը 10 տարի առաջ էր մահացել: Ստեփանը զգալով, որ մայրս կորցրել է ժամանակի զգացողությունը և հիշողությունը, սրամտորեն պատասխանեց.
- Դե՛, հենա գնում ես, էլի, իրեն կհարցնես:
Այս պատասխանը մայրս ընկալեց՝ իբրև թե «լավ է», ու գոհունակությամբ ժպտաց:
- Դե, լավա՛, լավա՛...

Ես մորս վերջին շնչին չհասա: Դա իմ կյանքի ամենատխուր դիպվածն եմ համարում: Քույրս՝ Ամալյան, հայտնեց, որ վերջին շնչում խնդրել է, որ իրեն թաղենք Սարադոշի բլրակի քիչ թեք հարթակի վրա, որտեղից երևում է Շուշի քաղաքից գյուղ եկող ճանապարհը: Նաև նրա համար, որ ինքը զգա իր զավակների գյուղ գալը: Այնուհետև խնդրել է, որ իր անունից ինձ ասեն, որ ամեն ամռան իր բոլոր թոռներ-ծոռներին քաղաքից գյուղ բերեն հանգստանալու: «Գյուղի օջախը միշտ վառ պետք է պահել»,- ասել է մայրս և հոգին ավանդել:

Մայրս ոչ մի նշանավոր գործ չի կատարել… Գյուտեր կամ գիտական հայտնագործություններ չէր կատարել և դրա համար էլ նրա մասին հստակ հիշատակություններ ու գովեստներ չեն գրվել: Նրա նվաճումը այն մեծ գերդաստանի հիմնադրման մեջ է կայանում, որ բազմապատկվել էր իր յոթ երեխաների և նրանց զավակների փաստերով:

Նա ապրեց անորոշ ու աննկատ, խաղաղ ու հանգիստ, բայց ներքին ալեկոծություններով ու խռովքով, ինչպես շատ մայրեր: Նրա մեկդարյա կյանքի բազում մեծ ու մանր, հեշտ ու դժվարին գործերը եթե գումարենք, դուրս կգա մի մեծ հերոսական կյանք, հերոսապատում, որը մնում է ստվերում, չհաշված Շուշիի անմարելի կարոտը: Նա մի մեծ արմատ էր, որի բնի վրա բազմաճյուղվեց մի մեծ գերդաստան՝ ինժեներներով, գիտնականներով, բանվոր-ծառայողներով, ուսուցիչներով...

Մենք՝ նրա բոլոր զավակներս, թոռներ-ծոռները, որոշեցինք նրա փոքրիկ սենյակը դարձնել թանգարանի նման մի բան, ուր հավաքեցինք նրա անձնական իրերը, ձայնագրված զրույցների ձայներիզները, իր հարազատների հուշերը և այլն:
Ամեն ամառ, մենք՝ նրա բոլոր ժառանգներս, հավաքվում էինք և մի պահ կենդանացնում մեր մայրիկին, ապրում անցած օրերը, տրտմում և ուրախանում, դրանով իսկ ավելի կապվում այդ հող ու ջրին: Այժմ չկա այդ դարավոր կոճղարմատը, բայց նրա բնի կողքին, ծլարձակել են բազմաթիվ մատղաշ շիվեր, որոնցից ամեն մեկը նոր արմատներ է ձգում մայր հողի վրա:

Չկա մայրս, բայց նրա շունչն եմ զգում նրա ծոռան՝ Զառայի և մյուս թոռների մոտ: Թող նրանք ևս դառնան ծառանման մի փարթամ տոհմածառ և հավերժորեն շուք տան մայր հողի վրա:
Վերջին շնչում մայրս պատվիրել է իր իսկ մասունքներ համարվող կանաչ գույնի սնդուկը բացելու իրավունքը հատկացնել ինձ: Մորս մահվան 40-ը տալուց հետո ես բացեցի այդ խորհրդավոր սնդուկը, կարծելով թե այնտեղ ինչ-որ արտառոց բան պետք է լինի: Եվ եղավ այն, ինչի մասին իր ժամանակ չէր կարելի խոսել: Մենք այնտեղ հայտնաբերեցինք շորերի մեջ փաթաթված մի դիմապատկեր: Դա Գարեգին Նժդեհի դիմապատկերն էր՝ նկարված հորս հետ՝ կողք-կողքի: Նկարում շատ նման էին միմյանց: Նույն բակերը՝ կարճ կտրած, նույն լայն ճակատը, նույն խելացի, խոսուն աչքերը…

Նկարը մորս պահ էր տվել հայրս՝ Դավիթը, ասելով. «Ղլցե, այս նկարը, որը ես պահել եմ երկար տարիներ, կտաս Գրիգոր որդուս, միայն նա կհասկանա դրա արժեքը: Բայց կզգուշացնես իրեն, որ մարդիկ իմանան, թե ով է եղել նա՝ Նժդեհը…»:
Ես լսել էի Գարեգին Նժդեհի մասին՝ մարդկանց շշուկով արված պատմություններից, բայց որ նրա նկարը գաղտնի պահվել է մեր տանը, այն էլ նկարված հորս հետ, չէի սպասում:

Այս ամենից հետո ինձ համար պարզ դարձավ, թե ինչու 1937 թվին 10 տարով աքսորեցին հորս, որն այդպես էլ չվերադարձավ՝ մեր սրտերում թողնելով կարոտի այրող մրմուռը: Եվ թե ինչպես այդ նկարը և Շուշիի մասին գրած իմ պոեմը ինձ համար գծեց դաժան ճակատագիր... Բայց այդ մասին մի այլ անգամ:

ԳՐԻԳՈՐ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ

Որոնում

Օրացույց

«  Հոկտեմբեր 2010  »
ԵրկԵրեքՉորՀինգՈրբՇբթԿիր
    123
45678910
11121314151617
18192021222324
25262728293031

Արխիվ