Որոնումների մեջ են աշխարհի տերերը, փրկության ելք գտնելու մեկ առաջարկը հետևում է մյուսին: Ստիպողաբար վերհիշում են նույնիսկ Կարլ Մարքսին: Ֆրանսիայի նախագահ Նիկոլա Սարկոզին Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելին հարցնում է, թե ճիշտ չի՞ լինի, եթե ելք փնտրելու համար ուսումնասիրեն մարքսիզմի հիմնադրի «Կապիտալ»-ը: Մերկելը միայն խնդում է, որ կնշանակե՝ տնաշեն, Մարքսը կապիտալիզմի քյոքը կտրել է առաջարկում, դու նրանից խորհո՞ւրդ ես ուզում հարցնել: Երևի ասել էր ցանկանում նաև, որ մինչ «Կապիտալ»-ի հաստափոր 4 հատորը հասցնեն ընթերցել, քարավանը կգա ու կանցնի:
Դե եկ ու մի ասիր, թե մենք շատ խելոք գտնվեցինք, որ ընտրեցինք այն ուղին, որով տասներկու միլիոնանոց Մոսկվան է ընթանում: Մի ուրիշը գլուխը կկորցներ, երբ փակվեցին նրա արդյունաբերական հսկաները: Մոսկվայում չկորցրին, հիշելով իրենց բաբուլյաներին: Արդեն տասնյակ տարի է, ինչ նրանք ամենուր են՝ մետրոյի կայարաններում, փողոցների մայթերին ու հրապարակներում: Ինչո՞վ են զբաղված: Սեփական գրպանի համար շահավետ գործով՝ տանը գործած սեփական տրիկոտաժն են վաճառում, պատրաստած պահածոները, այլազուն այլ ապրանքներ: Այս ամենն էլ եթե չեն ունենում, ծխախոտն ու լուցկին կա ու կա:
Մերը մոսկովյանին նմանատիպ է: Էությունն էլ՝ պարզից պարզ. արտերկրից ապրանք գնիր, որ «ԱՌ»-ն է, և վաճառիր սեփական բնակչությանը, որ «ԾԱԽ»-ն է:
Պարզ ու հիանալի է, չէ՞։ Ինչի՞ նման էր մեր ապրուստը նախկինում։ Մտնում էիր միութենական պետպլան ու շշմում։ Գիտուն մուժիկներ, որ շատ լավ գործերի հեղինակ կարող էին լինել, գրասեղաններին կքված, հաշիվ-հաշվարկներով էին զբաղված։ Երկիրը տնքում էր գործարանների ու ֆաբրիկաների ծանրությունից։ Երկիրն ազատել էր պետք այդ ծանր բեռից, և մենք առաջիններից մեկը եղանք: Այնպես էլ եռանդով գործի անցանք, որ հնից փոշի իսկ չմնաց: Քարն ու շաղախն էլ այնպես ամուր էին միաձուլված, որ բուլդոզերի կնճիթի հարվածը չէր օգնում, խոշոր կնճիթավորներն էինք բերում, իսկ եթե քանդողները նվազ էին, զինվորականներով էինք փոխարինում:
Կասկած չկա, մեր այդ եռանդին ու թափին, եթե հանկարծ հայտնվեին ձախ կոմունիստները, կնախանձեին: Կնախանձեն, ինչպե՞ս չէ: Չէ՞ որ Ռուսիայի երկաթուղիները, որ կապիտալիստների կառուցածն էին համարում, նրանք քանդել չկարողացան։ Իսկ մեր միակը քանդեցինք:
Գինեսի ռեկորդների գիրք կա: Գրողների, արվեստի գործիչների, մարզիկների են գրանցում: Արդարացի չէ, քանդողներն էլ պետք է գրանցվեն այնտեղ: Ուրիշներն ամրասյուներով տասնամյակից տասնամյակ պահպանում են իրենց խալխուլ կառույցները, մենք մի հարվածով հողին ենք հավասարեցնում նույնիսկ մեր ամուր կանգնածները: Հետո ի՞նչ, թե բողոքներ կան, թե իբր արդարացված չէ դա, երբ բնակարանազուրկ շատերը կան:
Կար ժամանակ Ստեփանակերտում տարեկան 500-600 ընտանիք ձրի բնակարան էր ստանում: Հիմա ձգտել դրան, կնշանակե՝ մոռացիր «առ» և «տուր»-ը՝ մեր գլխավոր նվաճումը: Տնիցդ դուրս եկ, և խանութների մի ամբողջ շարան կբացվի քո առջև: Անցյալում որևէ բան գտնելու համար 1-2 կիլոմետր ճանապարհ էիր կտրում որևէ խանութի հասնելու համար: Հիմա երանություն է. մի քանի քայլ՝ և դու կհայտնվես սուպերմարկետում: Եղե՞լ ես Սասունցի Դավիթ փողոցում: Չե՞ս եղել, ուրեմն շատ բան ես կորցրել: Այցելիր անմիջապես: Այցելությունդ սկսիր հենց նախկին «Մանկական աշխարհ» խանութից, որ հիմա սուպերմարկետ է: Շատ չէ, անցիր հարյուր մետր և աջից ու ձախից քո դեմ կելնի յոթ սուպերմարկետ: Ժամանակ ունենաս, մտիր «Սոֆիա» միավորումը: Կշահես, չես փոշմանի: Եթե մյուսներում այս ու այն անկյուններում անկոչ հյուրի պես կհանդիպես հայրենական մի քանի ապրանքատեսակի, այստեղ՝ բոլորովին: Խանութներից մեկում ապրանքը ֆրանսիական է, մյուսում՝ իսպանական, երրորդում՝ իտալական, չորրորդում՝ էմիրաթական: Հերն էլ անիծած հայրենականի, երբ կա արտերկրյանը, թող ոչ որակյալ, բայց իր արտաքին ձևավորմամբ՝ գերող, գնորդին ձգող:
Եթե շրջել ես մեր մայրաքաղաքում և գեղեցիկ հայուհու չես հանդիպել, մի՛ վհատվիր, մտիր ցանկացածդ սուպերմարկետ և կհանդիպես, այն էլ միանգամից մի քանիսին, բոլորն էլ այնքան հմայիչ, որ շփոթումից չես իմանա որին մոտենալ՝ քեզ սպասարկելու համար: Սիրալիր, քաղցր լեզվով կխոսեն հետդ, կհմայեն իրենց գեղեցկությամբ այնպես, որ կկարծես, թե գեղեցկուհիների մրցույթից են եկել... Ո՞վ չի ցանկանա աշխատել սուպերմարկետում, բայց դրանց դռները բաց են միայն ընտրյալների առջև: Սուպերմարկետ՝ և տգեղ, հասակն առած կի՞ն: Անհամատեղելի է: Միայն ու միայն գեղեցկուհի՝ այսպիսին է այստեղ ընտրությունը: Նույնիսկ սլացիկ ոտքեր են պահանջվում գնորդին մեծածավալ գնումների համար դրանց ճկմամբ շնորհակալ լինելու համար:
Նորերս «Արգումենտը ի ֆակտը» շաբաթաթերթում ուշագրավ տեղեկատվության հանդիպեցի: Պարզվում է, որ անցյալ տարվա առաջին 9 ամսում աշխարհում թանկարժեք գնումներ կատարած մեծահարուստների շարքի առաջին տեղում Ռոման Աբրամովիչն է։ Ինչպիսի՜ թափ, ինչպիսի՜ չափեր: Գնել է երկու զբոսանավ և վճարել 250 (այլ տվյալներով՝ 400) միլիոն դոլար: Այդ նավերից մեկի երկարությունը 163 մետր է, այն ունի լողավազան և երկու հրապարակ՝ ուղղաթիռային թռիչքի և վայրէջքի համար:
«ԱՌ»-ն ու «ԾԱԽ»-ը բոլորիս են հնարավորություն տալիս վարելու արժանավայել, ապահով կյանք: Կնշանակի՝ դատապարտելի է, որ մեզ մոտ ի հայտ են եկել աղբարկղներում լաթեր, սննդի մնացորդներ որոնողներ, ողորմություն մուրողներ: Մենք հանդուրժում ենք արգահատելի այդ վարմունքը, հրեաները՝ ոչ: Հրեաները գումարային հատուկ ֆոնդ ունեն իրենց աղքատներին բավարար չափով օգնելու համար: Օգնում են, բայց եթե իրենց ազգակիցը շարունակում է իր վարմունքը, մեկուսարանի դուռն են ցույց տալիս:
Սա էլ այն բաղադրիչներից է, որ Իսրայելում արտահոսք չկա, իսկ ներհոսքը մեծ չափերի է հասնում: Աշխարհի 13 միլիոն հրեաներից 8 միլիոնը ներկայումս իրենց վերածնված հայրենիքում է ապրում: Ութ միլիոն հայերից է բաղկացած մեր սփյուռքը: Սփյուռքի նախարարություն ենք ստեղծել, բայց այն ի զորո՞ւ է տեր կանգնելու աշխարհի բազում երկրներում ապահովություն գտած մեր հայրենակիցներին: Չի կարող: Վաղ թե ուշ այլերկրյա խառնարաններում նրանք կձուլվեն, կկորցնեն իրենց ինքնությունը, հա՛յ լինելը: Նախկինում որևէ մեկը Ստեփանակերտի շենքերի պատերին կարդացե՞լ է ազդագրեր «срочно продаю квартиру» վերտառությամբ: Հիմա՝ որքան կուզես: Ո՞վ նպաստեց դրան: Մենք ինքնե՛րս: Բնակարանային սեփականաշնորհումը: Ո՞վ է խանգարում, որ ի չիք հայտարարենք այդ մասին ընդունած օրինագիծը: Դարձյալ մե՛նք ինքներս: Մեր Ազգային Ժողովում անհանգստություն կա՞ այս առթիվ: Չկա։ Իսկ պետական միջոցներով կառուցված բնակարանների վաճառքը ծավալվելով, շարունակվում է, հետն էլ՝ արտահոսքը:
Գիտեմ, կգտնվեն իշխանավորներ (մանավանդ պետվիճակագրության ծառայության պետը), որ կասեն՝ ճիշտ չեք, ներհոսք մենք ունենք: Բայց որտեղի՞ց: Հայաստանի՞ց, ուր արտահոսքը մաշում է հնամենի երկիրը: Մեր Մայր-հայրենիքը, որի 3,4 միլիոն բնակչից (ըստ 1989 թ. մարդահամարի) 1 միլիոն 300 հազարն այլ եզերքներում են, ուրիշի հողն են ծաղկեցնում: ՀՀ նշանավոր գործիչ Վ. Մովսիսյանը չէ՞, որ «Նովոյե վրեմյա» թերթում նորերս տագնապով ի լուր բոլորի տեղեկացրեց, որ միայն Բերդի շրջանում 58 հազար բնակչից մնացել է 22 հազարը: Եվ դա իմանալով, անցյալ տարվա 9 ամսում ՀՀ-ից մեր ազատագրված շրջաններում բնակեցրել ենք 760 բնակիչ, իսկ կարճ ժամանակ անց նրանց կեսի հետդարձի ականատեսը դարձել: Իսկ թե քանի տասնյակ միլիոն դրամ քամուն տրվեց, գաղտնիք մնաց, վիճծառայության տեղեկատվությունում դա տեղ չգտավ:
Բնակիչներով է երկիրը երկիր: Հայաստանից արտահոսքը վերջին երկու տասնամյակում կազմում է 1 մլն 300 հազար բնակիչ: Հազիվ այդքան բնակիչ ունի Էստոնիան, բայց տեսեք, թե ինչպիսի՜ հարգանքից է օգտվում Եվրոպայում ու աշխարհում: Հիշեցնենք, որ ինչպես ռուսական երգում է ասվում՝ «если завтра война, если завтра в поход», այդպիսի թվաքանակից կարելի է բանակ զորակոչել առնվազն 130 հազար հոգու: Եվ չէ՞ որ հիմնականում չվում է երիտասարդությունը: Մինչդեռ այն մեզ պետք է Արցախի խարխուլ տնտեսությունը վերականգնելու, մեր հողը շենացնելու, վտանգի պահին այն պաշտպանելու համար:
Եվ նորից «ԱՌ» և «ՏՈՒՐ»-ի հրաշալիքների մասին: Տարածված միտում կա, որ աշխարհահռչակ «Ֆորդ»-ի նախահայրը կոշիկներ մաքրելուց սկսեց: Մյուսներն էլ՝ այլևայլ «սև» աշխատանքից: Ո՛չ, սրանով ես չեմ ուզում արդարացնել մեր այն «սևագործներին», որ աղբարկղներում լաթեր, սննդի մնացորդներ որոնելով են զբաղված: Ասում ենք՝ մերն ուրիշ է: Խորհրդային ժամանակ, եթե վարչական շենքի կառուցման պատվեր էիր ներկայացնում, ոչ միայն մերժում, այլև նախատում էին, ասում էին՝ չի՛ք, զա՛րկ բնակարանաշինությանը: Ստեփանակերտում 500-600 ընտանիք ձրի բնակարաններ էին ստանում, ասում էինք քիչ է: Հիմա ճիշտ հակառակն է, վարչական շենքերի դարը: Շիկ կառուցում են, շիկ էլ կահավորում: Երկար խնդրանքներից հետո կուրսմարզկոմի շենքում միայն մի հեռուստացույց թույլատրեցին ունենալ, այն էլ՝ ոչ գունավոր: Հիմա հեռուստացույցս ո՞րն է, ամեն մի աշխատասենյակում համակարգիչ կա, որպեսզի պաշտոնյաները... խաղան։
Մեր մեծահարուստներն էլ շատ են: Մանթաշևյան կարգի գործարար, փառք Աստծո, ունենք: Հարգանք ու պատիվ նրան՝ Լևոն Հայրապետյանին: Հարահաս է, որքան ներում են իր միջոցները։ Շատերն են գոհ մեր մյուս գործարարից՝ Էդուարդ Վերդյանից։ Իսկ մյուսնե՞րը...
Առաջարկել Ռուսիայի հետ ոտք մեկնել՝ նույնիսկ ծիծաղելի կլինի: Նրանց պահուստային հսկայական ֆոնդերի մասին աշխարհն է տեղյակ: Բայց ո՞նց հասկանալ, Մոսկվան իր մեծահարուստներին պարտավորեցնում է մասնակցել երկրի բարգավաճմանը, մենք՝ ոչ: Մեկին առաջարկում է աջակցել Սոչիում տարվող շինարարությունը, մյուսին՝ Սայանո-Շուշենսկոյեի ՀԷԿ-ի վերականգմանը, մի երրորդին՝ Տոլյատիի ավտոգործարանի վերակառուցմանը, և այսպես շարունակ...
Մեծ ծախսե՞ր էին պետք, որ բենզինի ներկրումը գոնե մնար պետության մենաշնորհը և ոչ թե վստահվեր մեկ հոգու: Կամ մեկ հոգու չէ՞ հանձնված նաև շաքարի ներկրումը: «ԱՌ» և «ՏՈՒՐ»-ը և՛ զոհաբերություն է պահանջում, և՛ նվիրվածություն: Որպես անեկդոտ են պատմում, բայց ո՞վ կարող է հաստատել, որ եղելություն չէ: Վրացի մի մանրավաճառ կայարանից հարևան փողոցը հասցնող անցուղում աթոռիկի վրա նստած՝ օրվա վաստակն է հաշվում: Մեկը մոտենում է, հայտնում, որ Լենինգրադից է ժամանել և հարցնում է ինչ-որ հասցեի մասին:
Չորրորդ հարցումից հետո միայն մանրավաճառը թթված հայացքով նայում է դիմացինին ու պոռում՝ делом займись... Լենինգրադցին դեռ մի քանի քայլ չհեռացած՝ մանրավաճառի կանչով ետ է դառնում: «Լսիր,- հարցնում է նա,- երբ դեռ ձեր քաղաքը Պետերբուրգ էր կոչվում, ինչ-որ շուխր կար, որ հեղափոխություն էր կոչվում, չգիտե՞ս ինչով վերջացավ»:
Կարծում եմ հասկանալի է իմաստը: Այդպիսիները մեր օրերում էլ, թեկուզ հազվագյուտ, բայց կան: Նորերս էլ մեկը մոտեցավ ինձ «Պյատաչոկում»: Ինքը խոսքի բռնվեց, ասաց որ ընդլայնել է իր «առևտրի շրջանառությունը», հիմա շշերից ու մետաղի կտորտանքից բացի, ցելոֆանե տոպրակներ է հավաքում, և լավ օգուտ ունի դրանից: Բաժանվելիս էլ ակնարկեց, որ այլևս նախկին ծայրը ծայրին հասցնող թոշակառուն չէ, որոշակի գումար ունի կուտակած և, եթե մեր թաղամասում պղնձի, ալյումինի ջարդոն հանձնողներ կան, ուղարկեմ իր մոտ: Գնման գինն էլ հուշեց՝ կիլոգրամը 1100, հանձնումից օգուտը՝ 200 դրամ: Գիտեմ, կգտնվեն ոչ քչերը, որ սա մեր վարք ու բարքին հարիր չեն համարի, թեկուզ այն արդեն արմատավորված է:
Աշխարհում առաջին ընթերցող ազգի պատիվն ունեինք: Իսկ հիմա՞: Այցելիր հանրապետական գրադարանի ընթերցասրահը և, չնայած տասնյակ հազարավոր գրքերի գոյությանը, սպասարկման պատրաստ գրադարանավարուհիներին, ընթերցողի չես հանդիպի:
«Նովոյե վրեմյա» թերթի հեղինակներից մեկի վկայությամբ՝ գյուղատնտեսության բնագավառում ետ ենք դարձել 100 տարի և այժմ գտնվում ենք ֆեոդալիզմի դարաշրջանում, երբ ոչ ֆաբրիկա, ոչ էլ գործարան կար: Եվ դրանց կարքն էլ չկար: Մեր տատիկները թել էին մանում սանդերքի վրա, թե՛ մեծերի և թե՛ «մի տուն լիքը մանուկների» համար գործում ինչ պետք է: Հիմա էլ չդիմե՞նք դրան: Ավելի ամուր և պետքական հագուստ ու կապուստ չե՞նք ունենա, քան թուրքական խոտանը, որ գերել է մեր խանութները և հեռանալու մտադրություն էլ չունի, քանի որ մենք դա չենք պահանջում և թույլ ենք տալիս մեզնից միլիոններ կորզեն:
Գ. Մալենկովի կարճ իշխանավարության ժամանակ նրա գործունեությունը բնութագրող ասացվածք ծնվեց՝ «Երկու ոչխար, երկու կով՝ ջանեդ մատաղ, Մալենկով»: Հիմա այդ «երկու ոչխար, երկու կով»-ն է բնորոշիչը մեր գյուղատնտեսության բնագավառում և ժանտախտից ու այլ վարակներից անասունների զանգվածային կորուստների համար «վայը»: Եվ ոչ մի անհանգստություն առ այն, թե այդ ինչպե՞ս է, որ նախկինում դա համարյա չկար...
Կարծում եմ, ընթերցող, իմ խոսքի իմաստը՝ որոշ տեղերում համեմված հումորով, ճիշտ հասկացար: Այսուհետ ևս հույս դնել «ԱՌ» և «ՏՈՒՐ»-ի վրա, նշանակում է ավելի խարխլել մեր տան հիմքերը: Հարատևության համար մեզ համար այլ ճանապարհ չկա, քան օրինակելի, մրցունակ տնտեսություն և հարակից ենթակառուցվածքներ ունենալը: Ընդհանուր ջանքերով նախագծել և նրանով ընթանալ պարտավոր ենք բոլորս:
ԵՂԻՇԵ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
