1920 թ. հոկտեմբերի 30-ին ընկավ Կարսը: Սա հայոց նորագույն պատմության ամենից խայտառակ էջերից մեկն է: Ունենալով մի շարք ռազմական և դիրքային առավելություններ` «առանց կռվի» թշնամուն հանձնվեց մի անառիկ բերդաքաղաք: Թուրքերի կողմից առգրավված ռազմամթերքի քանակը ցնցող էր:

Թուրքական բանակի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիրն իր հուշերում գրում էր. «Կարսի մեջ ահագին քանակությամբ զինամթերք գրավեցինք: Լավ գործածելի վիճակի մեջ 377, նորոգության կարոտ 339 թնդանոթ և միլիոններով ռումբ ու փամփուշտ»: Այս զինամթերքի մի մասն իրեն պահելով Ք. Կարաբեքիրը արևմտյան ռազմաճակատ` Մ. Քեմալին է ուղարկել 117 թնդանոթ, 12 հազար հրացան, 244 գնդացիր, 14 հազար սվին և սուր, 170 հազար հրետանու ռումբ, 32 միլիոն փամփուշտ, 110 հազար պայթուցիկ: Այս ամենը նկատի ունենալով, Ֆևզի փաշան Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովում իր հրճվանքը հայտնելով Կարսի առումի առիթով, հոխորտում էր. «Հայերեն առնված զենքերով անկախության պատերազմը տասը տարի ալ կրնանք շարունակել»:

Կարսի անկումից մեկ ամիս անց դադարեց գոյություն ունենալ Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը:

Ինչո՞ւ ընկավ Կարսը: Ինչո՞ւ հայկական բանակը, ունենալով տպավորիչ առավելություններ, այդքան հեշտությամբ հանձնվեց: Պատճառներից ամենագլխավորը հայկական բանակի բարոյահոգեբանական և գաղափարական անմխիթար վիճակն էր: Բանակի բարձրաստիճան սպայական կազմում զգալի տոկոս էին կազմում ցարական բանակի ոչ հայազգի սպաները: Հայազգի սպաների զգալի մասը ևս օտար էր իր իսկ հայրենիքում: Նրանք իրենց չէին նույնականացնում հայ ազգի, պետականության և պատմամշակութային ժառանգության հետ: Նրանց հույսը ռուսական իշխանությունն էր:

Այս անկումային տրամադրությունները տարածված էին ամբողջ բանակում: Եզրակացություննե՞ր: Միլիոնավոր փամփուշտները չեն փոխարինում ոգու չնչինությունը: Թնդանոթները կլռեն, հրացանները չեն կրակի, քանի դեռ քնած է ազգային գիտակցությունը: Ահա այսպիսին էր հայոց բանակը Կարսի մատույցներում 1920 թվականին: Ունենալով մեծ առավելություն, կարելի է ջախջախիչ պարտվել:

Ժամանակները փոխվել են: Մենք այսօր ունենք հզոր բանակ. պատերազմում հաղթած բանակ: Ունենք որակյալ սպայական կազմ, հրամանատարություն, որն անցել է պատերազմի բովով և իրեն խորապես նույնականացնում է այդ պատերազմի արդյունքների հետ: Վերջին օրերի սահմանային լարվածությունը վկայեց, որ հայկական բանակն ամուր է կանգնած իր ոտքերին:

Բայց: Ինչպես Կարսը ցույց տվեց` մի դաշտում առավելությունը չի երաշխավորում ընդհանուր հաղթանակ: Այն, ինչ ձեռք ենք բերել պատերազմում, կարող ենք տանուլ տալ դիվանագիտական դաշտում: Հայկական բանակի առավելությունը չի կոմպենսացնում մեր անատամ դիվանագիտության թշվառությունը: Եվ այս մտահոգությունն առավել քան տեղին է Սարգսյան-Ալիև առաջիկա հանդիպմանն ընդառաջ` Պուտինի (ցարի) հովանու ներքո:

Մի ուշագրավ դեպք: 1919 թ. ամռանը ՀՀ խորհրդարանի շենքի մի սենյակից լսվում է ռուսերեն մի երգ: Խորհրդարանի փոխնախագահը և ուրիշներ շտապում են այնտեղ` ստուգելու, թե ինչ է կատարվում: Պարզվում է, որ ՀՀ բանակի բարձրաստիճան սպաները երգում են ցարական Ռուսաստանի «Բոժե, ցարյա խրանի» հիմներգը` ՀՀ ղեկավարությունից առաջ իմանալով, որ իրենց կուռքը` այդ օրը Երևան հասնող գնդապետ Զինգևիչը, նշանակվել է Դենիկինի դիվանագիտական ներկայացուցիչ ՀՀ-ում: Միթե խորհրդանշական չէ:

Այսօր, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքական և տնտեսական «էլիտայի» մեծագույն մասը պուտինյան իշխանության ջատագովն է: Նրանց համար պետական շահն անցնում է ռուսական առանցքի միջով: Նրանք պատրաստ են մի քանի ժամվա մեջ փոխել հայկական արտաքին քաղաքականության ողջ ուղղությունը: Չկարողանալով, չունենալով բավականաչափ ոգու տոկունություն, քաղաքական կամք և խելք` նրանք պատրաստ են Հայաստանը հանձնել ռուսական ուժի քմահաճույքին:

Եվ այս պարագայում վտանգի տակ է դրվում ամեն բան, և իմաստազրկվում է նաև հայկական բանակի հզորությունը: Ունենալով հզոր բանակ, կարելի է պարտվել այս պատերազմում: Որովհետև այնպես, ինչպես ժամանակին հայկական բանակի հրամկազմն էր տարված ռուսական իշխանությամբ, այսօր Հայաստանի բարձրագույն քաղաքական ղեկավարությունն է դրանով տարված, նրանք երգում էին ցարի երգը, մեր իշխանավորները երգում են Պուտինի գովքը: Այն ժամանակ լռեցին թնդանոթները, այժմ լռում է հայկական դիվանագիտությունը: Այդ թնդանոթների լռության գինը Հայաստանի Հանրապետության կործանումն էր:

Ո՞րն է լինելու մեր դիվանագիտական լռության գինը:

ՀԱՅԿ ԿՈՆՋՈՐՅԱՆ
Պատմաբան

Lragir.am