Ինչպես ռուսական զորքը դատարկեց Շահումյանն Ադրբեջանի համար

«Հունիսի 13» նախաձեռնությունը, որին մաս են կազմում մտավորականներ, քաղաքագետներ, ազատամարտիկներ եւ հասարակական այլ գործիչներ, հունիսի 13-ին իր անդրանիկ միջոցառումն էր իրականացնում։ Նախաձեռնության անվանումը պայմանավորված է 1992 թվականին տեղի ունեցած իրադարձություններով, երբ հունիսի 13-ին ռուսական զորքը ադրբեջանական զորքի հետ գրոհել է Շահումյանի շրջանն ու հայաթափել այն։ Հենց այդ իրադարձությունների օրն էլ՝ հունիսի 13-ին, 22 տարի անց ստեղծված նախաձեռնությունը անցկացրեց իր անդրանիկ հավաքը։

Նախաձեռնության մասնակից, քաղաքագետ Իգոր Մուրադյանը հայտարարել է, որ շատ կարեւոր է տալ 1992 թվականին Շահումյանում տեղի ունեցածի իրավա-քաղաքական գնահատականը։ Նրա խոսքով, Ռուսաստանի զինուժն Ադրբեջանի համար հայաթափել է Շահումյանի շրջանը, ինչը, ըստ Իգոր Մուրադյանի, եղել է ծրագրված գործողություն, եւ որը պետք է շարունակություն ունենար նաեւ ընդհանուր Արցախի հայաթափմամբ։

Իգոր Մուրադյանը շեշտել է, որ Շահումյանում կատարվածի իրավա-քաղաքական գնահատականը կարեւոր է հատկապես ներկայիս իրադարձությունների եւ միջազգային իրավիճակի պայմաններում, երբ կրկին Ռուսաստանը իր քաղաքականությամբ վտանգի տակ է դրել Հայաստանի շահը։ Իգոր Մուրադյանը նշել է, որ Շահումյանի թեման կարծես թե արգելված թեմա է։ Թե Հայաստանի իշխանությունները, թե Ռուսաստանի իշխանությունները այդ հարցը պահում են փակի տակ։

Նրա խոսքով, տարիներ առաջ այդ թեմային անդրադառնալու փորձ է արվել նաեւ ՌԴ Պետդումայի շրջանակներում, սակայն այդ փորձերը արժանացել են պատասխանի, որ կան այդ խնդրով զբաղվող հատուկ մարդիկ, որոնցից բացի ոչ ոք չպետք է զբաղվի։

Թե ինչպես են այդ մարդիկ զբաղվել խնդրով, մենք այսօր տեսնում ենք, նկատել է Իգոր Մուրադյանը, փաստելով խնդրի մոռացվածությունը։ Ըստ նրա, այդ մարդիկ բոլորին հայտնի են, լավ ապրել են այս տարիների ընթացքում, պարգեւներ ու մեդալներ են ստացել։

Իգոր Մուրադյանը նշել է, որ ռուսական զորքի միջոցով Շահումյանի հայաթափման իրավա-քաղաքական գնահատականը կարեւոր է նաեւ Արցախի խնդրի տեսանկյունից։ Նրա խոսքով, հայկական կողմը Հյուսիսային Արցախի հարցը երբեք չի դարձրել բանակցային գործընթացի օրակարգի հարց, եւ եղել է հանցավոր մտայնություն, թե եթե մենք որոշ տարածքներից հրաժարվենք՝ մասնավորապես Գետաշենից ու Շահումյանից, ապա մեր հարցն ավելի հեշտ եւ արագ կլուծվի։ Իգոր Մուրադյանը նշել է, որ «հունիսի 13» նախաձեռնության նպատակը հենց այն է, որ կարեւորագույն հարցը վերստին դառնա շրջանառության առարկա, դուրս բերվի մոռացությունից, եւ դա կլինի կարեւոր քայլ Հայաստանի անկախությունը վերգտնելու ուղղությամբ։

Շահումյանի իրադարձությունների մասին պատմել են նաեւ անմիջական ականատեսներ՝ Շահումյանի բնակիչներ եւ ազատամարտիկներ։ Գայանե Հայրապետյանը, ով եղել է Շահումյանի բնակիչ, պատմել է, թե ինչպես են ռուսական զորքի հարձակումից հետո լքել գյուղը, Գյուլիստանի անտառներով մի կերպ հասել Արցախ, ճանապարհին նաեւ կորուստներ տալով։

Արաբո ջոկատի հրամանատար Մանվել Եղիազարյանը հաստատել է, որ Շահումյանում իրենց դեմ կռվել է ռուսական զորքը։ Նրա խոսքով, այդ զորքը լավ զինված էր։ Մանվել Եղիազարյանը հայտարարել է, որ Շահումյանում գործել են գեներալ Շամանովն ու նրա դեսանտայինները։ Շամանովը ներկայումս Ռուսաստանի դեսանտային զորքի հրամանատարն է։

Ազատամարտիկ Էդիկ Մարկոսյանը պատմում էր, թե ինչպես են Շահումյանում գնացել հետախուզության ու տեսել, որ շրջանում եղել է ռուսական զորքի մեծ կենտրոնացվածություն, որն էլ մի քանի օր հետո գրոհել է Շահումյանն ու շրջակա գյուղերը։ Մարկոսյանի խոսքով, ով հայտնի է նաեւ «Շռամ Էդո» մականունով, իրենք անկարող էին ռուսական լավ զինված զորքի դեմ կռվել եւ ընդամենը լուծել են հնարավորինս դիմադրելու խնդիր, մինչեւ որ գյուղացիները կարողանան քաշվել անտառները եւ հեռանալ։

Ազատամարտիկները նշում են, որ Ռուսաստանի զինուժի հետ այդ անհավասար կռվի հետեւանքով բազմաթիվ մարտընկերներ են կորցրել՝ զոհվել են եւ անհետ կորել։
Մանվել Եղիազարյանը նշում է, թե թյուր է այն կարծիքը, որ Արցախում հայկական ուժերը հաղթել են ռուսների օգնությամբ։ Նա ասում է, որ իրականում դա վիրավորանք է հայ ազատամարտիկների հասցեին, քանի որ նրանք հաղթել են իրենց կամքով, իսկ ռուսական զորքն աջակցել է ադրբեջանցիներին։ Մանվել Եղիազարյանը ասել է, որ այնտեղ, որտեղ ռուսական զորք չկար Ադրբեջանի կողմից, հայկական ուժերը հաղթանակ են տարել եւ շատ դեպքերում հեշտ հաղթանակ, չնայած ադրբեջանցիների թվային գերակշռությանը։

Ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը պատմել է շահումյանցիների պատմություններից իր գրառումները։ Նրա խոսքով, մի շահումյանցի տղամարդ, ով 12 տարեկան է եղել այն ժամանակ, պատմել է, թե ինչպես ռուս զինվորները գնդակահարել են գյուղից հեռացող վերջին մարդկանց՝ Վիլիսի մեջ։ Երեխան էլ դուրս է ընկել Վիլիսից, մյուսների հետ, բայց ողջ է մնացել եւ հասկացել է, որ պետք է ձայն չհանել։ Նա մեքենայի տակ պառկած անձայն մնալով լսել է նաեւ, թե ինչպես ռուս զինվորները գնդակահարելով մարդկանց, հետո բարձրացել են կեռասի ծառերն ու կեռաս համտեսելով ասել՝ «կակայա վկուսնայա չերեշնյա»։ Հրանուշ Խառատյանն ասում է, թե ինչպես տղամարդը, ով այդ ժամանակ 12 տարեկան է եղել, պատմել է, որ հենց այդ պատկերն է տպավորվել իր հիշողության մեջ։

«Հունիսի 13» նախաձեռնությունը հայտարարել է, որ իր գործունեությունը լինելու է շարունակվող, եւ լինելու են թեմայի վերաբերյալ նոր միջոցառումներ, հասարակության ուշադրությունը խնդրի վրա գրավելու եւ օրակարգի հարց դարձնելու համար։

Lragir.am