Ըստ ավանդության, միայն Սերվիոս Տուլլիոսի ռեֆորմների հետևանքով պլեբեյները մտան հռոմեական ժողովրդի... կազմի մեջ (մ.թ.ա. 494թ.): Հետագայում հռոմեական կայսրությում սեցեսիաի իրավունքը կիրառվել է երկու ձևով՝ ժողովուրդների հարաբերական ինքնավարությամբ և կատարյալ անկախությամբ: Ընդ որում, կատարյալ անկախության իրավունք ստացել են այն ժողովուրդները, որոնք պայքարել են հռոմեական երկդիմի քաղաքականության դեմ: Որպես օրինակ նշենք 258 թ.-ին անջատված Գալիան, Իսպանիան, Բրիտանիան։

Ի տարբերություն միջազգային իրավունքով ամրագրված ժողովուրդների, ազգերի ինքնորոշման իրավունքի, որի իմաստասիրական գաղափարն առաջացել է 18-րդ դարում՝ ազատության ձգտումից ու անհատի կամքի առաջնայնության գաղափարից, սեցեսիան պատմական ավելի երկար ուղի է անցել: Ինչպես ամեն մի իրավունք, այնպես էլ սեցեսիաի իրավունքը կերտվել է ոչ թե սեփական կամայականությամբ, այլ այն ծնունդ է առել օբյեկտիվ պայմաններից և, ամենից առաջ, պատմականորեն որոշակի նյութական բարիքների արտադրության եղանակից: Սակայն որքանով նյութական բարիքների արտադրությունը մշտապես կատարելագործվում, զարգանում է ստորինից դեպի բարձրը, ապա փոփոխվում է նաև իրավունքի դերը պատմական պրոցեսում: Եթե հին Հռոմում սեցեսիան դրսևվորվել է պլեբեյների հեռացմամբ, ապա ներկայումս սեցեսիաի իրավունքը կարող է արտահայտվել որևէ խմբի տարածքային անջատմամբ:

Անհնար է առանց անհատի իրավունքի իմացության, բացահայտել խմբի, որպես սոցիալական երևույթի, սեցեսիոն իրավունքը: Այսպես, արդի ըմբռնմամբ, մարդու իրավունքների հայեցակարգը ձևավորվել է երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո և օրենսդրորեն ձևակերպվել է ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում, սակայն սկզբնաղբյուրները գալիս են մարդկության պատմության վաղ շրջանից: Մարդու հիմնական և անխախտելի իրավունքների գաղափարը խոր արմատներ է ունեցել առավելապես եվրոպական քաղաքակրթության մեջ։ Դիտարկելով նրա իրավունքի անցած ճանապարհը, համոզվում ենք, որ նրա բնական իրավունքը, որպես սկզբնաղբյուր հանդիսանում է արդարության հիմքը...

Անհատն իր կենսագոյության անբաժան և անհրաժեշտ միջոցներն ու պայմաները բնականորեն իրավազորված է հարաբերակցել ուրիշ անհատների հետ։ Այդպիսի հարաբերակցությունը կարող է արտահայտվել կենսամակարդակի բարձրացման, տնտեսական և սոցիալական բնագավառներում միջազգային խնդիրների լուծման, առողջապահության, կրթության, մշակույթի և այլ ոլորտների մեջ։ Այս գաղափարներն են միավորում անհատներին, սկզբնավորում սոցիալական խմբի ձևավորումը:

Խմբի հասկացությունը, լայն իմաստով պետք է բովանդակի բազմաթիվ անհատների միավորմամբ, որոնց պետք է կապի հոգեբանությունը, մշակույթը, բարոյական արժեքներն ու կենսական կողմնորոշումը: Հատկանշական է, որ խմբի ներքին կազմակերպվածության հատկանիշը պետք է բնութագրվի ղեկավարման մարմնի առկայությամբ: Միայն այս հատկանիշների համակցության պայմաներում է հնարավոր խմբի սեցեսիոն իրավունքը:

Սեցեսիան որպես որևէ խմբի դուրս գալը պետության իրավասությունից, ենթադրում է, որ քաղաքական համայնքի դժգոհ անդամները կարող են փորձել իրենց դժգոհության պատճառները վերացնել գոյություն ունեցող քաղաքական համակարգի միջոցով, կարող են փորձել փոխել պետության ձևը՝ պահանջելով ավելի մեծ ապակենտրոնացում ՝ իշխանության դաշնային բաշխման միջոցով: Սեցեսիան խոր դժգոհություն ունեցողների հետագա ռազմավարությունն է։ Խումբը պետության իրավասությունից դորս գալուց հետո ինքն է վերահսկում իր տարածքն ու պաշարները: Որպես օրինակ նշենք 11 նահանգները, որոնք ուզում էին դուրս գալ ԱՄՆ-ից, ինչի պատճառով քաղաքացիական պատերազմ սկսվեց, կամ Էրիթրեան, որն իր տարբեր էթնիկական միավորումներով անկախություն ստացավ Եթովպիաից:

Խմբի սեցեսիոն իրավունքը զուգահեռելով ինքնորոշման իրավունքի հետ, կնկատենք, որ նրանք զանազանվում են խմբի և պետության փոքրամասնություն կազմող, բայց պետության որևէ տարածքի էթնիկական մեծամասնություն կազմման մեջ: Ներկայումս իրավունքի տեսության մասնագետների մոտ իշխում է սեցեսիաի հակասական մեկնությունը: Մի մասը կողմնակից է մարդու բնական, որպես առաջնային իրավունքին, մյուս մասը հակված է դրա ազատականացման սահմանափակմանը: Մարդու բնական իրավունքի կողմնակիցները սեցեսիաի իրավունքը դիտում են խմբի, ժողովուրդների, ազգերի ինքնորոշման օբյեկտիվ իրավունակության մեջ: Ըստ իս, այդ տեսակետը չի կարող արտահայտել հասարակության զարգացման օրինաչափ պահանջները, քանի որ խմբի, ժողովուրդների, ազգերի սեցեսիաի դեպքում այն կարող է բախվել վերադարձականության (irredentism) իրավունքին։ Վերադարձականությունը ժողովրդի, ազգի այն տարածքն ու բնորրանն է, որն ապօրինի բռնակցվել է մեկ այլ պետության, օրինակ Արևմտյան Հայաստանը՝ Թուրքիայում, Արևելյան Հայաստանի մի մասը՝ Ադրբեջանում:

Խմբի սեցեսիաի իրավունքը համադրելով ժողովուրդների, ազգերի ինքնորոշման և վերադարձականության իրավունքի հետ և քննարկելով մեկ ամբողջության մեջ, կնկատենք, որ խմբի սեցեսիաի և ժողովրդների ու ազգերի ինքնորոշման իրավունքը կիրառելի է բացառապես տարածքը սեփականության իրավունքով պատկանելու դեպքում, երբ խմբի կամ ժողովրդի ծագումնաբանությունը ապացուցում է նրա ի սկզբանե տվյալ տարածքում, որպես էթնոս, ծագումը:

Խորամուխ չլինելով վերադարձականության իրավունքի պատմական զարգացման մեջ, փաստենք, որ սեցեսիաի իրավունքի հիմքում պետք է դիտել անհատի բնական անօտարելի իրավունքը: Այն նրա կեցության բնական և անօտարելի հատկությունն։ Ինչպես արդեն նշվել է, խմբի, ժողովրդի կամ ազգի սեցեսիոն իրավունքի առաջնային գործոն է տարածքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը: Խմբի, ժողովրդի, ազգերի տարածքի սեփականության իրավունքը ձեռք է բերվում պատմականորեն զարգացման ընթացքում, երբ տվյալ տարածքի վրա է ի ծնե ձևավորվել ու զարգացել տնտեսական, սոցիալական մշակույթը:

Սակայն պատմությունը վկայում է, որ կան խմբեր, ժողովուրդներ, ազգեր որոնք անցել են տեղաշարժվելու միջոցով: Տվյալ դեպքում, որն է նրանց սեցեսիոն իրավունքի իրագործման ելակետը: Պատասխանը, ըստ իս, մեկն է՝ բոլոր դեպքերում տարածքը մեկ ուրիշի պատկանելիության բացառումն է վերոնշյալ հատկանիշներով: Որպես օրինակ նշենք Կոսովոն: Հանրահայտ է, որ Թուրքիաի կողմից Սերբիաի տարածքը զավթելու պատճառով, տասնյակ տարիներ անց Կոսովոյի ժողովրդագրական վիճակը փոփոխվելով, արդյունքում միջազգային դատարանի կողմից ճանաչվել է նրա ինքնորոշման՝ սեցեսիոն իրավունքը։ Դատաքննության ընթացքում Սերբիայի ներկայացուցչի այն փաստարկները, որոնք վերաբերում էին Կոսովոյի ալբանացիներին՝ տարածքը պատմականորեն նրանց չպատկանելու մասին, չքննարկվեցին և դրանով իսկ չդրվեցին դատարանի որոշման հիմքում, և ակնհայտորեն դատարանը խուսափեց հարցը ըստ էության քննելուց։

Դատարանի այսպիսի իրավունքի ճանաչումը չի կարող օբյեկտիվ ու արդարացի համարվել նախևառաջ այն պարզ պատճառով, որ այն հակասում է սեփականության և վերադարձականության իրավունքին։ Ընդունենք, որ վերադարձականության իրավունքով Արևմտյան Հայաստանն անցնում է Հայաստանի ինքնիշխանության տակ, և մեծամասնություն կազմող թուրքական ժողովուրդը պահանջում է իր ինքնորոշման սեցեսիոն իրավունքը: Որպես այդպիսին, այդ պահանջի իրավունքը չունի և չի կարող ունենալ, քանի որ տարածքը սեփականության իրավունքով չի պատկանել թուրքերին, էթնոսը չի ձևավորվել տվյալ տարածքում, թեև հարյուրավոր տարիներ այն ապօրինաբար գտնվել է նրա իրավասության ներքո:

ԼՂՀ-ի դեպքում սեցեսիաի իրավունքը հիմնավորված է: Հիմնավորված է այն պարզ պատճառով, որ հայերի տվյալ տարածքում որպես էթնոս ձևավորվելու հանգամանքը պատմականորեն ապացուցված է: Դա է պատճառը, որ այսոր Ադրբեջանը գիտակցելով ժողովուրդների և ազգերի ինքնորոշման սեցեսիաի իրավունքի առաջնայնությունը, իր մխացող «սև ոսկին» շռայլորեն օգտագործում է պատմությունը խեղաթյուրելու համար, դեռ ավելին՝ անամոթաբար պնդում է այդ հիմարության:

ՌԱՖԱՅԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ
Մեսրոպ Մաշտոց համալսարանի
իրավաբանական ֆակուլտետի ավագ դասախոս