«Մայիսյան հերոսամարտերի խորհուրդը նախևառաջ 1918-ի դժվար հաղթանակների կենդանի հիշողությունը նոր սերունդներին փոխանցելու պատգամ է: Քանզի այն, ինչ 94 տարի առաջ ձեռնարկեցին Հայաստանի Հանրապետության հիմնադիր հայրերը, մեր հետագա բոլոր հաղթանակների հիմքն է»,- գրել է «Հայոց աշխարհ»-ը:

Մայիսի 25-ին Միացյալ Նահանգների նախագահը ողջույնի ուղերձ է հղել Իլհամ Ալիևին՝ Ադրբեջանի անկախության 94-րդ տարելիցի կապակցությամբ: Հայաստանում Օբամայի և այլոց ուղերձը կստացվի մի փոքր ուշ. Հայաստանի Հանրապետության «հիմնադիր հայրերը» մինչև վերջ դեմ էին Անդրկովկասը Ռուսաստանից անջատելուն: Եվ մայիսյան հերոսամարտերը ոչ մի կապ չունեն Թիֆլիսում նստած՝ Հայոց ազգային խորհրդի հետ: Նրանք ոչինչ էլ չեն ձեռնարկել:

Այժմ՝ հերոսամարտերի մասին: Ռուսաստանը Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով Թուրքիային էր զիջել բոլոր տարածքները, որ նվաճել էր 1878-ին: 1918 թ. ձմռանը թուրքական զորքն առաջ էր շարժվում՝ զբաղեցնելու դրանք: Եվ արդարացի չէ, երբ հայ պատմաբանները դա ներկայացնում են իբրև «թուրքական ներխուժում»: Ի՞նչ ներխուժում, եթե Ռուսաստանը կամովին զիջել էր Կարսը, Արդահանը և Բաթումը, թուրքերն էլ գալիս էին վերատիրանալու:

Իսկ նրանց դեմ կանգնած էր «հայկական բանակը»: Միայնակ, քանի որ կովկասյան թաթարները Թուրքիայի դեմ նույնիսկ մեկ կրակոց չէին արձակի, իսկ վրացիները, կարծես, հաշտվել էին Բաթումը կորցնելու հեռանկարի հետ կամ կարծում էին, որ օկուպացիան կլինի ժամանակավոր: Միայն հայկական ջոկատներն էին, որ Էրզրումից սկսած դիմադրում էին թուրքական բանակի առաջխաղացմանը: Իսկ դիմադրել նշանակում է պատերազմի մեջ մտնել հակառակորդի հետ: Իսկ այդ պահից սկսած գործում է պատերազմի դաժան օրենքը՝ հակառակորդին փորձում են ծնկի բերել, պարտադրել:

Ի՞նչ էր անելու Հայոց ազգային խորհուրդը: Մի բան՝ հրահանգելու էր, որպեսզի հայկական զինված ուժերը թուրքական բանակի հետ մարտի չբռվեն: Այսինքն, կանոնավոր-կազմակերպված ռազմերթով ետ քաշվեն մինչև Ախուրյան՝ իրենց առջևից տարհանելով ողջ մնացած հայ բնակչությունը: Դրա համար կային բոլոր հնարավորությունները. գործում էր Էրզրում-Կարս-Ալեքսանդրապոլ-Թիֆլիս երկաթուղին, ազատ էին խճուղային ճանապարհները, իսկ Վանի շրջանից էվակուացիան կարելի էր կազմակերպել Պարսկաստանի տարածքով՝ դեպի Նախիջևան: Հայոց ազգային խորհուրդը, սակայն, բոլոր հնարավոր տարբերակներից ընտրեց «մահ կամ ազատություն»-ը: Եվ իրոք մահվան տառապանքների դատապարտեց արևմտահայության մնացորդին: Իսկ թուրքերն օգտագործեցին առիթը, դիմադրող հայկական ջոկատներին հետապնդեցին մինչև Երևանի մատույցներ: Սարդարապատը Երևանի մատույցն է: Ընդ որում, Սարդարապատից և Բաշ Ապարանից հետո թուրքական զորքերը ետ չշպրտվեցին գոնե Ախուրյանից արևմուտք: Թուրքական օկուպացիան ներառնում էր անգամ Էջմիածինը:

Թուրքերը լուծեցին իրենց հիմնական խնդիրը: Մայիսի 24-ին Նուրի փաշան արդեն Գանձակում էր: Թուրքիան կովկասահայության բնաջնջման նպատակ, ըստ ամենայնի, չուներ: Նպատակը Կովկասում հայկական գործոնը նվազագույնի հասցնելն էր: Ռազմաքաղաքական այդ հարցը «կարգավորելուց» հետո Թուրքիան ճանաչեց Արարատյան հանրապետության անկախությունը: Իհարկե՝ ստորացուցիչ պայմաններով... Սիմոն Վրացյանը «Հայաստանի Հանրապետություն» գրքում վկայում է, որ թուրքական հրետանին կանգնած էր «Երևանից 7 վերստ հեռավորության վրա»:

«Հետագա հաղթանակների» մասին: 1918-20 թվականներին, ցավոք, մենք որևէ հաղթանակ չենք ունեցել: Այն, որ Թուրքիան պարտվել, զորքերը դուրս է բերել Անդրկովկասից, և հայկական «միլիացիան» մտել է Կարս, մեր հաղթանակը չէ: Հաղթանակ կլիներ, եթե Հայաստանի Հանրապետության զորքը 1920-ի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին Կարսը պաշտպաներ: Գոնե՝ Ալեքսանդրապոլը: Հաղթանակ կլիներ, եթե Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերի զրահագնացքը Նախիջևանից չնահանջեր մինչև Ղամարլու, որ այսօրվա Արտաշատն է:

Հարկ էր հասկանալ, որ Մուստաֆա Քեմալի «հակաիմպերիալիստական» պատերազմն ըստ էության միայն Հայաստանի դեմ է: Ու եթե կար պայմանավորվելու հնարավորություն, պետք էր պայմանավորվել նրա հետ: Կամ՝ Ռուսաստանի: Ադրբեջանի խորհրդայնացումից հետո հուսալ, որ Անդրկովկասում Սևրի պայմանագիրը գրոշի արժեք կունենա... Դրա համար, իրոք, պետք էր Փարիզում երկու առանձին պատվիրակությամբ «պաշտպանել» հայ ժողովրդի արդար դատը:

Ղարաբաղյան պատերազմը Սարդարապատ և Ավարայր են անվանում նրանք, որ ուզում են Գարեգին Հովսեփյան և Եղիշե կոչվել: Մովսես Սիլիկյան կամ Վարդան Մամիկոնյան: Մտնեն սրբերի դասը և դրանով իսկ արժեզրկեն ամեն ինչ: Քանի որ մի ժողովրդի հերոսացումը երբ վերագրվում է ընտրյալների, իրականությունը դառնում է ֆարս: Ինչպես արել են հայ կրոնավոր պատմիչները, նրանց հետևելով՝ գրողները...

Չե՞ք տեսնում համառ միտումը՝ ղարաբաղյան պատերազմի հաջողությունից ջնջել-քերել պետական գործոնի դերը, այն վերագրել «մի խումբ նվիրյալների»: Չե՞ք տեսնում, որ քաղաքական մի հոսանք անվերջ պարազիտանում է Սարդարապատի և Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսայի վրա, ինչպես որ պարազիտանում են Ղարաբաղի վրա: Ոչ թե պետք է փոխանցել առասպելը, քանի որ դա «մերօրյա վարդանների», «եղիշեների» նոր առասպել է ծնում, այլ հրամայաբար անհրաժեշտ է վերանայել բոլոր առասպելները՝ Ավարայրից սկսած: Հակառակ դեպքում մեզ սպասում են միայն «բարոյական հաղթանակներ» կամ ընդմիշտ դատապարտված ենք Արա Պապյանին հավատալու, որ ասում է. «Վիլսոնի իրավարար վճիռը շարունակում է մնալ ուժի մեջ»: Իսկ Բարաք Օբաման ողջույնի ուղերձ առաջինը հղում է Իլհամ Ալիևին:

ԳՐԻԳՈՐ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ

Մոսկվա

Իմ հոդվածը թեր և դեմ արձագանքներ ունեցավ: Ուզում եմ դիմել նրանց, ովքեր «մեղք» են համարում մայիսյան տոնի օրը նման բան գրելը: Զգացմունքները հարգելի են, բայց ժողովուրդներն իրենց խնդիրները կարգավորում են սառը հաշվարկով: Դաս է ոչ միայն հաղթանակը: Պարտությունն էլ մերն է, չարժե հրաժարվել: Գուցե, ընդհակառակը, ավելի կարևոր է պարտության դասը: Քանի որ երբ այն չենք սերտում, հնարավոր ենք դարձնում, որ կրկնվի: Իսկ պարտության սերտած դասը բացառում է դրա կրկնությունը:

Ահա. «Դրոն... կազմել էր մի ծրագիր, որով առաջարկում էր կարճեցնել ռազմաճակատը. գրավված վայրերից ժողովուրդը և պաշարի մի մասը, որ հնարավոր է, տեղափոխել Կովկաս, մնացած պաշարը ոչնչացնել և զորքերը հետ քաշել ու գրավել մոտավորապես Զևին-Կարադերբենտ-Գլըչ Գյադուկ-Թափառիզ գիծը, ծահրահեղ դեպքում և Մակուն՝ Ալաշկերտի երկաթուղին պահելու նպատակով: Դրոն համոզված էր, որ դրանով առաջը կառնվի ճակատի զորամասերի քայքայման և օր ավուր աճող դասալքության, իսկ մյուս կողմից կուժեղացվի Կարսը: Բացի այդ նա առաջարկում էր կազմել մի բրիգադ Դիլիջանի ուղղությամբ, որպեսզի ապագայում, երբ ճակատի գործերը անհաջող գնան, կարելի լինի շարժվել Գանձակի և Ղարաբաղի ուղղությամբ և միանալով Բաքվին՝ ապահովել հայ ժողովրդի գեթ մարդկային գոյությունը»:

Մեջբերումը Սիմոն Վրացյանի «Հայաստանի Հանրապետություն» գրքից է: Թիֆլիսում նստած՝ Հայոց Ազգային խորհրդի «հայրերը», մինչդեռ, գտել էին, որ «Էրզրումի հանձնումը ծանր բարոյական հարված կլինի հայ ժողովրդին»: 11 000 զինվորով կարծում էին 250 կմ. ձգվող հայ-թուրքական ճակատը հնարավոր է պահել: Իսկ Դրոն առաջարկում էր Բաթումի, Արդահանի, Ախալցխայի հոգսը թողնել Անդրկովկասյան կառավարությանը, հայկական զորախմբերը կենտրոնացնել Կարսի ամրացված շրջանում, որտեղ հնարավոր էր թուրքերին լուրջ դիմադրություն ցույց տալ: Նա, ինչպես տեսնում ենք, առաջարկել էր ողջ հայ բնակչությունը էվակուացնել Կովկաս: Սա շատ կարևոր է: Քանի որ զորքն ստիպված էր կռվել թուրքական կանոնավոր բանակի դեմ և խաղաղ հայ բնակչությանը պաշտպանել քրդական հրոսակախմբերի հարձակումներից:

Պատերազմն ունի իր տրամաբանությունը. զորքը և խաղաղ բնակչությունը չպետք է անմիջական շփման մեջ լինեն: Դրոն կանխազգացել էր իրավիճակի ողջ ահավորությունը՝ երբ բանակն ստիպված կլինի ոչ թե կռվել, այլ ընդամենը պահնորդել, որպեսզի խաղաղ բնակչությունը չբնաջնջվի: Քաղաքագետի նրա միտքը նույնիսկ «պահեստային» տարբերակ էր ծրագրել՝ Դիլիջանի ուղղությամբ ստեղծել հատուկ բրիգադ, իրադարձությունների վատ զարգացման դեպքում դուրս գալ Գանձակ և Ղարաբաղ, միանալ Բաքվի հայկական ուժերի հետ, Արևելյան Անդրկովկասում հաստատել հայկական ռազմաքաղաքական ներկայություն:

Ազգային խորհրդի պարոն ինտելիգենտներն ու ցարական բանակի հայազգի գեներալները, որ պատերազմ էին մղել միայն գլխավոր շտաբում քարտեզագրվածի համաձայն, մերժեցին Դրոյի ծրագիրը:

Իհարկե, չկար երաշխիք, որ այդ դեպքում կհաջողվի պահել 1914 թ. ռուս-թուրքական սահմանը: Բայց աղետ հաստատ չէր լինի: Եվ թուրքերից ճանաչված Հայաստանի Հանրապետությունը 11 000 քառ. կմ տարածք չէր ունենա: Մանավանդ եթե Դրոյի ասած Դիլիջանի ուղղության բրիգադը թուրքերից առաջ մտներ Գանձակ և Ղարաբաղ:

Օրվա քաղաքագետն ասում է. «Եթե հայերը Թուրքիայի դեմ ութ ամիս չկռվեին, հայտնի չէ, թե ինչ ընթացք կունենար պատմությունը»: Իսկ արժե՞ր Թուրքիայի դեմ կռվել, եթե մենք սեփական տարածք էինք կորցնում, իսկ օտարները՝ շահում: Կարի՞ք կար Բաքուն պաշտպանել հանուն մի իշխանության, որը նույն Թուրքիայի հետ համաձայնության եկած՝ հայերիս մեն-մենակ էր թողել Կովկասյան ճակատում:

Դրոյի չիրագործված ծրագիրը հայկական ռոմանտիզմի այլընտրանքն էր: Ռոմանտիզմը քաղաքականության մեջ կործանարար է: Իսկ թուրքերն Ալեքսանդրապոլը գրավեցին, ընդ որում՝ երկու անգամ՝ 1918 և 1920 թ., որպեսզի ունենան Կարսը: Եթե 1918-ին Դիլիջանի բրիգադը գրավեր Գանձակը և Ղարաբաղը, նախկին Ելիզավետպոլի լեռնային ողջ հատվածը՝ իր հոծ հայկական բնակչությամբ, կմտներ Հայաստանի Հանրապետության կազմի մեջ: Պատերազմի և քաղաքական «համաձայնությունների» տրամաբանությունը դա է:

ԳՐԻԳՈՐ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ

Մոսկվա

surhandak.blogspot.com