Մայրս հին Շուշեցի էր, բայց նա իրեն «Ղլցե էր» կոչում։ Անծանոթ մարդկանց այն հարցին, թե՝ որտեղացի՞ ես, մայրս պատասխանում էր՝ Շուշվա Ղլան։ Երբ որևէ բանի նկատմամբ չմահավան էր, երազկոտ աչքերը արհամարհաբար թեքում էր մի կողքի՝ ասելով. «Էտեր պակաս, որ Ղլցեն հավանի դրան, երնեկ գլխիս»։Մայրս դրանով միաժամանակ շեշտում էր իր արիստոկրատ լինելը։
Մի անգամ նրան մի զույգ հողաթափեր գնեցի, և նա լուռ, գլուխը շարժելով, մտմտաց. «Հը, Ղլցեն տես ինչ օր է ընկել, ինչ չստեր է հագնում»։
Ես այն գնել էի իմ ուսանողական թոշակով և կարծում էի մայրս կհավաներ։ Հողաթափերի տակը թաղիքից էր սարքած, երեսը՝ մուգ գույնի հաստ կտորից։ Ժամանակին դա լուրջ նվեր կարելի էր հաշվել հայրենական պատերազմից հետո։ Ես ներքուստ խոցվեցի, բայց ցույց չտվեցի։
- Հողաթափերը լավը չե՞ն, տատ,- հարցրեց աղջիկս։
- Ոտքերս հանգիստ են,- նկատեց նա, կարծես կռահելով, որ կարող է ես լավ չզգամ։
Դրանից հետո ես շատ զգույշ էի մորս ճաշակի նկատմամբ։
Երբ ավարտեցի բարձրագույնը և աշխատանքի անցա և կնոջս հետ որոշեցինք գյուղից քաղաք բերել նրան, ստացանք նրա բացասական պատասխանը. «Շուշվա Ղլից բացի, ուրիշ քաղաք չեմ ուզում տեսնել»։
Երբ Շուշիի մասին խոսք էր բացվում, մայրս տխրամած էր դառնում, տեսքը դարձնելով մի տեսակ երազկոտ, տխուր՝ քնարական արտահայտությամբ։ Չնայած պատկառելի տարիքին, նրա թորշոմած այտերը դառնում էին վարդագույն։
- Կրակ ընկնի Ղալան, ոնց որ կրակ ընկավ,- ասում էր նա՝ հոգոց հանելով, բայց դա ասում էր սրտի ցավով, մեծ ափսոսանքով, այն մեծ սիրո համար, որ նա ուներ այդ քաղաքի նկատմամբ։
Անցած գնացած դեպքերը վեր էին բարձրանում մորս անծայրածիր հուշերի ալիքների միջից. «Էդքան էլ լիքը ու բոլ, առատ քաղաք կլինե՞ր։ Առավոտյան իջնում էիր քաղաքի շուկան, մնում էիր զարմացած։ Դեզերով ապրանքներ, հազարավոր կույտեր թափված էին… Ամեն կողմից գնորդ էին կանչում… Էժա¯ն, էժա¯ն... Հերս մի շահի էր վերցնում, գնում և մի շաբաթվա պաշարը միանգամից բերում տուն»։
Այս քաղաքն այնքան ամուր էր նստած մորս հուշերում, որ մինչև իսկ երեխաներին ու թոռներին հատկացնում էր Շուշվա մարդկանց անուններ՝ հավանաբար նրանց հատկանիշների նմանությունների հիմքի վրա։ Օրինակ, մայրս ինձ անվանում էր «Սարինով Եվա» խախտելով ռուսերենի գոյականի սեռը։ Հենց որ որևէ ձախողված, ձեռից գնացած գործ էի հարթում, «դզում», մայրս իսկույն ասում էր. «Կանչեք Սարինով Եվային, կհաշտեցնի»։
Մի օր վերջապես, երբ արդեն սովորում էի համալսարանում, բացատրություն պահանջեցի մորիցս.
- Էդ ո՞վ է, էդ Սարինով Եվան, որ կպցնում ես ինձ։
Նա ժպտաց ու մի պահ լռեց։
- Հը՞, մի բան կա՞, որ դժվարանում ես ասել։
- Դե, ի՞նչ դժվար։ Եվան մեր Շուշվա քաղաքի Մուցիկուլին էր։ Առանց նրա քաղաքում ոչ մի ամուսնություն չէր լինում։ Օրինակ, մեկն ասում էր. «Եվա, էսպիսի մի աղջիկ է պետք՝ էսպիսի մի տղայի համար»։ Եվան ասում էր՝ «Երկու օր ժամանակ»։ Եվ երկու օրից ամեն ինչ պատրաստ էր լինում։
- Բա, որ կողմերից մեկը չհավաներ մյուսին,- հարցրի ես։
- Բա, էնպե՞ս էր գովում, որ չհավանեին,- ծիծաղում էր մայրս։
- Ասա զագսի վարիչ էր, էլի, տատ,- զրույցին խառնվեց մեծ թոռը՝ Մուշեղը։
- Հա՛, սաղ քաղաքը ձեռքին էր։ Քաղաքի տակովը տալիս էր, գլխովը դուրս գալիս, չմեռնի նա։
Թոռնիկներից մեկին՝ Քնարիկին, տատը «քըռ-քըռ» Մարյան էր անվանում՝ նկատի ունենալով նրա ծիծաղկոտ լինելը։ Իրոք, Քնարը երբ ընկնում էր ծիծաղի ալիքների մեջ, նրան զսպել չէր լինում։
- Վայ, ա՛ քըռ-քըռ Մարյան, բոլա ծիծաղես,- ասում էր նա՝ փաթաթվելով Քնարին։
Մորս թոռների թիվը ձգտում էր հասնել 20-ի։ Նա բոլորի համար, միշտ գրպաններում մի բան պահած ունենում էր, ասենք մի քանի հատ մոմպասի, տանձի կամ խնձորի չիր, շաքարի կտոր, չամիչ, անգամ պանրի կտոր, որոնք խառնվելով գրպանում գտնվող զանազան թելերի, կտորտանքների կամ այլ առարկաների հետ, հաճախ կորցնում էին իրենց իրական գույնը։
- Այ տղա, Համփի,- ասում է մայրս Հայկազ թոռանը։
- Մի սպասի, տեսնեմ մի բան կճարվի ջեբումս։
Մայրս խառնում էր գրպանները։ Համփին համառորեն կանգնում էր մինչ թելերի ու չթերի արանքներում մի կերպ գտնվում էր կեղտակուր շաքարի կտորը։ Համփին առնում, փախչում էր՝ կապը կտրած հորթի պես։
- Տիկրան, Տիկրան,- այս անգամ մայրս կանչում էր Համլետ անունով թոռանը, որին չգիտեմ ինչու Տիկրան էր ասում։
Տիկրանն էլ իր բաժինն էր ստանում։
Մայրս իր կպցրած անունները չէր փոխում երբեք։ Մյուս թոռանը՝ Գրիշային, Տորպոզ էր անվանում։ Բայց մենք մինչև վերջ էլ չհասկացանք այդ «տորպոզ»-ի իմաստը։
- Տորպոզը իմ ամենալավ թոռներից էր։ Մինչև հիմա նա ուլերին չի կորցրել։
Այս Տորոպոզ անունն իր տարօրինակ հնչեղությամբ, այնպես կպավ Գրիշային, որ նրա իսկական անունը մնաց միայն անձնագրի և մյուս փաստաթղթերի մեջ, իսկ կյանքում նա մնաց Տորպոզ կամ Տրպոզա։
Սլավիկ թոռանը մայրս «Բուկան» էր անվամում, որը մինչև հիմա էլ չի պոկվում նրանից, չնայած Սլավիկը մեծ մարդ է և բարձր պաշտոնյա։
Նույնիսկ մի անգամ ժողովում Սլավիկի մասին խոսել են, և ինքը չի հասկացել, որ խոսքն իր մասին է, այնքան հեռացած է եղել իր իսկական անունը՝ իրենից։
Մայրս տնային կենդանիներին նույնպես իր յուրահատուկ անուններն էր կպցնում։ Այսպես՝ Մոխրոտ տոխը, Չըխչըկատար թուխսը, Զլան աքլորը, Սարսալ ուլը, Նարինջ կովը, Մորուք հնդկահավը և այլն։ Պատահում էր իր բազմաթիվ թոռնիկներին թվարկելու ժամանակ կենդանիներին էլ էր խառնում նրանց. ասենք Տիկրանը, Համփին, Զլանը, Նարինջը, Տորպոզը, Բուկանը և այլն։
Դրանից պոռթկուն ծիծաղ էր շրխկում։ Պատահում էր, որ մայրս թոռներին խառնում էր, դիմելով կենդանիների անուններով կամ հակառակը։
Սակայն, չնայած, ընդունված է ասել, որ մայրերը բոլոր երեխաներին ու զավակներին հավասարապես են սիրում, բայց ես կարծում եմ դա բացարձակ ճշմարտություն համարել չի կարելի։ Անպայման լինում են որոշ տարբերություններ։ Այս իմաստով, արտոնյալ վիճակի մեջ Աշոտ թոռը, և մայրս այդ ջոկողությունը չէր քողարկում, այլ ուղղակի պարզորոշ ասում էր. «Արշոդն ինձ համար ջոկ է, մյուսները՝ ջոկ»։
Նա իր ամբողջ կյանքում մնաց արիստոկրատ, մաքուր, հավաք, միշտ վեհանձն, թախծոտ ժպիտը դեմքին։ Նա շատ լավ պատմող էր։ Պատմության նյութը նրա մոտ միշտ հուզական երանգ էր ձեռք բերում, և լսողը չէր կշտանում դրանք լսելուց։ Մեղմ ծորում էր զրույցը՝ ամռան օրերի խաղաղ պահերին, երբ շոքից թմրած փախչում-հավաքվում էինք ստվերներում, նա նստում էր ծալապատիկ և հուշերի թևերով տեղափոխվում Շուշի։
Անցած կյանքի դրվագները նա միշտ պատմում էր միատեսակ, առանց տարբերակների, թեկուզև կրկներ տաս անգամ։ Սակայն, չնայած դրան, կրկնվող նյութը, այնուամենայնիվ, միշտ լսվում էր անձանձրույթ։ Հետագայում իմ սուբյեկտիվ հետաքրքրության համար ես ձայնագրեցի մորս։ Այնուհետև պատմել տվեցի նույնը։ Տեքստի մեջ գրեթե փոփոխություն չէր մտցրել։ Եվ երբ մի քանի օրից հետո իր ձայնագրությունը լսեց սեփական ականջով, զարմանքից քար կտրեց.
- Էս ի՞նչ սատանի բան է։ Էլի Սարինով Եվայի գործերը կլինի,- ասաց՝ ձայնագրիչին նայելով։
Մորս զրույցի անսպառ թեման Շուշին էր։ Շուշին՝ իր անցած-գնացած երանավետ դեպքերով ու իրադարձություններով։ Թոռները լավ էին հասկացել նրա թույլ կողմը։ Բավական էր մի փոքր առիթ տային, շարժեին նրա հուշերի որևէ օղակը, որպեսզի քաղցրորեն ծորար զրույցը։
- Երեկ Զաբելի և Գավոյի հարսանիքն էր,- խորամանկորեն խոսք էր բացում Քնարիկ թոռը։- Ասում են, լավ չի անցել։
Այսքանը բավական էր, որ զրույցի տուտը բացվեր։
- Հիմիկվա հարսանիքն ի՞նչ հարսանիք պիտի լինի,- խոսքի «բոխչան» դանդաղորեն բացում էր մայրս։
Քնարն ավելի էր գրգռում զրույցի մթնոլորտը։
- Տատ, քոնը ո՞նց է եղել,- հարցնում էր նա, ձևացնելով, թե առաջին անգամ է լսում այդ զրույցը։
- Դե, էնա, որ պապիկդ եկավ իր մեծ ախպոր՝ Ակոփի հետ… Մի ձմեռային օր էր։ Նոր ձյուն էր եկել ու ձյունից հետո պայծառ արևոտ օր էր։ Մեկ էլ դարպասի դուռը թակեցին։ Ձենի վրա հայրս դուրս գնաց։ Տեսավ երկու հոգի են՝ մեկը սև, մյուսը՝ կարմիր ձիով։ Հայրս ներս հրավիրեց։ Եկան մտան մեծ սենյակ և հորս հետ սկսեցին առանձին խոսել։
- Տատ,- զրույցն ընդհատեց Քնարը,- քո տեղն էլի՞ Սարինով Եվան էր ասել։
- Հա, բա ինչ։ Դեռ հարսանքից հետո էլ մի ոսկի մատանի նվեր ստացավ Ակոփից, քանի որ նրա պատվերն էր կատարել։
Մայրս կրկին վերադառնում էր զրույցի հանգույցի կտրված տեղը և, առանց որևէ մանրամասնություն կորցնելու, կրկին շարունակում։
- Նշանդրեքի համար բերել էին երեք հատ մատանի, մի հատ կալցո, մի հատ շղթայով սիրտ, մի հատ ժամացույց՝ իր շղթայով և մի հատ բլազուկ։
- Էդ բոլորը ոսկո՞ւց, տատ։
- Էն էլ Նիկոլայի ոսկուց։
- Բա ի՞նչ եղան դրանք, տատ, ոչ մեկը հիմա չկա։
- Թողեցի՞ն, որ մնա,- ափսոսանքով ասաց նա, ապա կրկին վերադարձավ կիսատ զրույցին։- Էնա, որ հայրս համաձայնվեց, նշանը վերցրինք։ Բոլորը եկան, շնորհավորեցին մեզ։ Կեր ու խում սկսվեց։ Մուզիկան նվագեց, պարն սկսվեց։ Պապդ պարել չգիտեր, բայց Ակոփը լավ էր պարում։ Ես էլ էի լավ պարում։ Ակոփը մտավ և ինձ հրավիրեց։ Ես վեր կացա։ Որ վեր կացա, բոլորը ծափահարեցին, «բրավո¯, բրավո¯» ասացին։ Երկար էլ պարեցինք։ Որ պարը վերջացավ, էլի ամեն կողմից «ապրեն պարողները, բրավո» ասելով, կրկին ծափահարեցին։
Մայրս այստեղ փոքր ընդմիջեց։ Հուշերը երևի հերթի խախտում էին կատարում նրա վերարտադրման շղթայի մեջ։ Նա հոգոց հանելով շարունակեց.
- Դե, Ակոփն էլ, ի՞նչ Ակոփ էր։ Էդպես տղամարդ կլիներ։ Մի պատկեր էր։ Բարձր բոյով, աչքերը՝ սև, մեծ-մեծ, ճակատը՝ լայն, թելը՝ երկար…
Մորս աչքերը պատմության այս հանգույցում միշտ արցունքոտվում էին ու նա շեղվում, պատմում էր Ակոփի ողբերգական մահապատժի դեպքը՝ կապված Շուշվա խանի սպանության հետ։ Պատմում էր սրտահույզ հառաչներով ու արցունքներով։
- Ղարաղշլաղը օխտը գյուղից էր կազմված։ Եվ օխտը տարի Շուշվա խանեն հարկ չէր տալիս,- այսպես սկսեց շեղակի զրույցը։- Օրերից մի օր, էս խանը վեր է կենում, գնում գյուղը, որ պարզի, թե ինչու են սրանք հրաժարվում հարկ տալուց։
Մորս պատմելով գյուղը ըմբոստ գյուղ է լինում և ինչքան հարկահավաքներ են գնում, ծեծում, ետ են ուղարկում։ Այս անգամ խանը որոշում է մի լավ պատժել նրանց ըմբոստացումը և բավականին մարդկանց դաժան ծեծի է ենթարկում։
- Այս բռնությունների մասին, որ Շուշիում ապրող ղարաղշլաղցի ջահելները լսում են, հավաքվում են մի գինետան նկուղ, լավ խմում և որոշում խանին սպանել։ Էդ խորհրդում սպանության «չոփը» ընկնում է Առուշան անունով մի լավ տղայի։ Էդ գինետանը շատ են խմում, թե քիչ, մեկ էլ ձեն է գալիս, թե «խանը եկավ»։ Տղաները նկուղից դուրս են թռչում և Առուշը էնքան է հասցնում, որ օխտըտրաքանիշ մաուզերից վեց հատ կրակում է խանի թիկունքին։ Խանն ընկնում է։ Ժողովուրդը խառնվում է իրար, Առուշին բռնում են։ Խանին ծանր վիճակում տեղափոխում են հիվանդանոց։ Այս գործի մեջ Ակոփը խառն է լինում, թե չէ, չգիտեմ, մեկ էլ էն ենք լսում, որ Ակոփը, ամբոխը ճեղքելով, մտնում է հիվանդանոցի այն սենյակը, ուր դեռ վերջին շնչում է լինում խանը։ Կռանում է նրա դեմքին և հարցնում. «Ա՛, խան, քեզ ով խփեց»։ Դրանով նա գուցե հետքը կորցնել էր ուզում։ Խանը մի կերպ աչքերը բացում է, դե՛ մեռնող գազազած մարդ, էլի, թե՝ «Դո՛ւ»։ Ասում է ու հոգին տալիս։
Ակոփին անմիջապես վերցնում են։ Խառնակությունն ընկնում է ողջ քաղաքի մեջ։ Շատերը փախչում են այս ու այն կողմ։ Առուշին բռնում, տանում են բանտ։ Բայց նա հենց նույն գիշերը կոշիկի տակ թաքցրած փոքրիկ դանակով պատռում է սեփական երակը և կյանքին վերջ տալիս։ Ակոփին ընկերները բանտից փախցնում են։ Նա փախչում է դեպի Քարեն տակ գյուղն ու, ժայռից թռչելու ժամանակ, ոտքը կոտրում է։ Նա այդ վիճակում մտնում է քարայրի խորքի մութ ճեղքի մեջ։ Ղազախները երեք օր ման են գալիս ու չեն գտնում։ Վերջին օրը, երբ ետ են քաշվում, նրանցից մեկը հրացանի սվինը խրում է հենց այն մթնախորշի մեջ, ուր կծկված է լինում Ակոփը։ Երբ սվինը ծկում է նրա ոտքը, ցավից տնքում, «վայ է» ասում և դրանով էլ տեղը իմաց տալիս։
Բոլորը քարացած լսում են պատմությունը։
- Էնա,- խորը տնքաց մայրս, Ակոփին բռնում, տանում են և…
Ես զգացի, որ մորս լեզուն չի բռնում, որ «գնդակահարել» բառն արտասանի։ Նա այս պատմությունից հետո երկար լռեց՝ կարծես սուզվելով սեփական վշտերի մեջ, ապա ամփոփիչ խոսքով եզրափակեց պատմությունը։
- Աչքերն իրան կենա, Ակոփ, ասա, քեզ ո՞վ էր ստիպում, որ ամբոխը ճեղքես, մտնես ծանր վիրավորված խանի մոտ և ասես՝ «Ա՛, խան, քեզ ո՞վ էդպես արեց»։ Հենց այդտեղից էլ ծռվեց մեր կյանքի անիվը։
- Տատ, գուցե Ակոփ հորեղբայրը հետքը կորցնելու համար է էդ «ֆինտը» բանացրել,- հարցրեց Քնարը։
- Դե, ինչ որ է,- անորոշ պատասխանեց նա։
- Հետո՞, տատ,- հետամուտ եղավ Քնարը։
- Դե, դե հետո,- որոշ ընդմիջումից հետո սկսեց մայրս,- եկան մեր տունը խուզակեցին և որտեղից-որտեղ տան տանիքում, գզրոցի հնոտիների մեջ, ո՞վ գիտե երբվանից մի մաուզերի փամփուշտ ճարեցին։ Դրանով էլ որոշեցին, որ մնացած վեցը կրակվել է խանի վրա և այդ մեկն էլ թաքցվել տանիքում։ Ու չնայած ոչ մի կապ չկար ոչ այդ փամփուշտի և ոչ էլ սպանության գործի միջև, սկսեցին բանտարկությունները։ Պապդ փախավ, իսկ ինձ բանտարկեցին։ Միայն նրա հանձնվելուց հետո ինձ բաց թողեցին։ Շատ, շատ մարդ գցեցինք արանք, բան դուրս չեկավ։ Պապիդ դատեցին Թիֆլիսում՝ վայեննի սուդը։ Դատի ժամանակ, առաջին երեխան՝ Ամալյան արդեն 4 տարեկան երեխա էր, լավ վարժ ման էր գալիս։
Սուդի օրը բոլորս հավաքվեցինք Թիֆլիս։ Դատի ժամանակ Ամալյան, շատ սիրուն, թմբլիկ աղջիկ էր, մազերը բանդիկ արած, սուդի դահլիճով մեկ սկսեց ման գալ։
Քայլելով գնում էր մինչև դատավորների նստած սեղանը, որը ծածկված էր սև բարխադ կտորով, խաղում էր սփռոցի ծուպերի հետ և կրկին ետ գալիս ինձ մոտ։ Ապա արանքում ուրախության ձայներ էր արձակում, ձեռքերը բարձրացնելով դեպի մեղադրյալ հայրը։ Նորից էր գնում դեպի դատավորների սեղանը։ Չնայած դատ էր գնում, բայց բոլորի ուշադրությունից դուրս չէր նաև այդ հաճելի երեխան։ Կարծես երեխան մի տեսակ խնդրում էր դատավորներին, որ հորն ազատ արձակեն։
Ընդհանուր տպավորությունն այդպիսին էր։ Մի անգամ էլ, երբ Ամալյան մոտեցավ դատական սեղանին, դատավորներից մեկը էլ չդիմացավ, գրկեց Ամալյային, և մի շոկոլադ դրեց ձեռն ու իջեցրեց։ Երեխան իջնելով նրա գրկից, զալով մեկ «մամա» կանչեց ու վազեց ինձ մոտ։ Որից հետո շուռ եկավ և շոկոլադը տարավ, որ տա հորը։ Մոտը կանգնած հսկիչները ռիսկ չարեցին երեխային արգելել։ Նա սրտակտոր նետվեց հոր գիրկը։
Այս դեպքը՝ թե դատավորների՛ և թե՛ ներկա հասարակության վրա ուժեղ տպավորություն թողեց։ Դահլիճում լսելի եղան հեծկլտոցներ։
Դրանից հետո սուդը գնաց խորհրդակցելու և վերադարձավ պապիդ երկու տարի ազատ աքսորի վճիռ կայացրած, որը պետք է անցկացներ Ղազախ քաղաքի կալանավայրում։ Շատ մեծ ուրախություն տիրեց։ Սուդը մարդասիրական որոշում էր կայացրել։ Դրանից հետո, նրա հետ ես էլ գնացի Ղազախ։ Պապիդ սրոկը կիսեցինք։ Էն ժամանակ էդպիսի օրենք կար և մի տարուց ազատվեցինք։
- Կեցցե՛ս, կեցցե՛ս, տատ,- բացկանչեցին երեխաները։
Իսկ Քնարը հարցրեց.
- Տատ, պապիկին շա՞տ ես սիրել։
- Չէ, չէ մի,- կեղծեց տատը։
Իսկ Քնարը ավելացրեց.
- Ախր, քո արարքը դա է ցույց տալիս, տատ։
- Դե, մեկել ոնց ուզում ես հասկացիր,- կատակի տվեց մայրս։
Բայց իրականությունը խոսում էր նրանց փոխադարձ մեծ սիրո մասին։
- Դե, շարունակիր, տատ,- ասաց մեծ թոռը՝ Մուշեղը։
- Հա, դե որ բանտից ազատվեցինք, ետ եկանք Շուշի։ Բոլոր բարեկամները հավաքվեցին, քեֆ-ուրախություն արեցինք։
Եվ այսպես հատված առ հատված մայրս պատմում էր իր կյանքը, որը և դառնում է մեր ընտանիքի յուրօրինակ կենսագրությունը։
- Հետո, որ մի քանի օր անցավ,- վերսկսեց մայրս,- նորից բոլոր հարազատները հավաքվեցին խորհրդի, թե ինչպես և որտեղ պետք է մենք ապրենք, որ մեզ համար լավ լինի, շառից, փորձանքներից հեռու լինենք։ Վճռվեց, որ այլևս չարժե, որ մենք Շուշի ապրենք։ Պապդ հարմար գտավ, որ տեղափոխվենք գյուղ, էն կորած-մոլորած հեռավոր Չափար գյուղը։ Էնտեղ էին ապրում նրա բարեկամների մի մասը, որոնք գաղթել էին Ղարաղշլաղից։ Հաջորդ օրը վեր կացանք, երկու ձի բարձեցինք, մեկն էլ նստեցի ու ճամփա ընկանք։
- Տատ, բա ոսկեղենդ ի՞նչ արիր, վերցրի՞ր,- մեջ մտավ Քնարը, հենց այնպես, կարծես թե զրույցին թարմություն հաղորդելու համար։
- Մենակ ոսկեղե՞նն էր։ Մայրս էնքան զառ ու զարդեր դրեց հետս։ Մայրս ինձ սովորեցրել էր կար ու ձև ու զառից ճակատակալ գործելը։ Ու հետներս շատ զառի թել դրեց, որ դրանով զբաղվեմ գյուղում։
- Հա, դե շարունակիր,- ասաց Քնարը։
- Հետո, էդ նույն օրը երեկոյան հասանք Վանք գյուղը։ Էդ գյուղում պապդ մի լավ ծանոթ ուներ Աբրահամ անունով։ Աբրահամ բեգ էին ասում։ Հարուստ մարդ էր։ Երկհարկանի մեծ տուն ուներ։ Երբ մտանք երկրորդ հարկի մեծ տան դահլիճը, մի եղնիկ, զանգակը վզից կախ, գորգերի վրայով քայլելով մոտեցավ մեզ ու գլուխ տվեց, այսինքն՝ բարևեց.
- Բարև, բարև,- ասեցինք մենք։
Եղնիկը շուռ եկավ ու գնաց։ Ես զարմացա, թե այս սարի վայրի անասունին ո՞նց էին վարժեցրել։ Մեծ հյուրասիրություն արեց մեր պատվին Աբրահամ բեգը։ Մի ամբողջ օր կեր ու խումով հանգստացանք։ Ճաշից հետո, բեգը դիմեց պապիդ.
- Այ տղա, Դավիթ, էս ի՞նչ հաշիվ է, էս հարսին ո՞ւր ես տանում էն վայրենի գյուղը։ Բա սա էդ գյուղի սազակա՞ն հարսա, երեխան էլ հետը։
Պապդ թե՝
- Ի՞նչ իմանամ, Աբրահամ բեգ, գնում ենք, էլի, տեսնենք ի՞նչ կլինի վերջը։
- Բան չեմ ասում,- թիկունքին ձգվելով, ասաց բեգը,- ձեր գործն է, համա քաղաքի մարդու համար դժվար կլինի։
- Աբրահամ բեգ,- մեջ մտա ես,- որ հանգիստ լինենք, էլի ոչինչ, կապրենք։ Ախր, շատ փորձանքների մեջ ենք ընկել ու դուրս եկել։
- Դե, միայն թե լավ լինեք։ Գուցե և ճիշտը դուք եք անում, հիմա աշխարքը շատ է խառնվել։
Դա էն ժամանակներն էր, որ նոր բաներ էին սկսվել Ռուսաստանի կողմերից։
- Այսինքն՝ հեղափոխական խմորումնե՞ր, տատ,- ասաց Քնարը, որն արդեն համալսարանական էր։
- Հա, էլի, էդ ինչ է դրա անունը, դուք գիտեք։
- Լավ, զրույցդ շարունակիր,- հիշեցրեց մեծ թոռը։
- Հա, որտե՞ղ մնացի։
- Աբրահամ բեգի տանը, տատ,- հիշեցրեց Քնարը։
- Հա, հաջորդ առավոտյան Աբրահամ բեգը մեզ ճանապարհեց՝ բարի մաղթանքներով։ Լավ մարդ էր, նստած, խելոք, հեռատես, բարի սրտով, մարդամոտ։
ԳՐԻԳՈՐ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ
(վերջը հաջորդ համարում)
