* * *
Ժամանակները փոխվել են: Գյուղատնտեսության ոլորտը սպասարկող կադրային ֆոնդը ծերացել է, որն ինչ որ տեղ, բնական է: Բայց երբ չկան նրանց փոխարինող նոր երիտասարդ կադրեր, մասնագետներ, դա արդեն անբնական ու անօրինական է: Մի տարի առաջ մենք զրկվեցինք ողջ խոզագլխաքանակից, որը խոշոր տնտեսական հարվածներից մեկն էր մեր նոր զարգացող երկրամասին: Աֆրիկյան ժանտախտի վիրուսը, որն իր «գործունեությունը» սկսել էր Վրաստանից, գրեթե ընդգրկել էր նաև մեր ողջ հանրապետությունը:

Հիմա էլ խոսում են խոզագրիպի մասին, որն այս անգամ սկսվել է Մեքսիկայում: Իսկ մեր տեղական մասնագետներից շատերը, մոռանալով ամեն ինչ, կարծես հմտացել ու հրապուրվել են խոզերի անարյուն ոչնչացման տեխնոլոգիայով, որը կիրառեցին նաև ոչխարների ու այծերի բրուցելոզի դեմ պայքարում: Սակայն դա մեր եղանակը չէ վարակի դեմ պայքարում: Դա հարուստ արտասահմանյան երկրների մեթոդն է, որոնք կարողանում են արագ փոխհատուցել ու վերականգնել վնասը: Եթե այսպես շարունակվի, վախենում եմ վաղն էլ զրկվենք տավարի ողջ գլխաքանակից: Ոմանք երևի կփորձեն արդարանալ՝ ի՞նչ կա որ, եթե այժմ խոզի միս ենք ներկրում Բրազիլիայից, ապա ինչո՞ւ չի կարելի կաթնամթերքներն էլ ներմուծել Շվեյցարիայից:

Ես նպատակ չունեի տեսնել ու խոսել միայն բացասականի մասին: Սակայն ես ներկայացրի այն, ինչ կա իրականում: Այնուամենայնիվ, ես լավատես եմ ու գյուղատնտեսության ոլորտում կարծես որոշ դրական քայլեր եմ նկատում: Ավելանում է հաջող գործող ֆերմերների, ձեռներեցների քանակը և, անկասկած, կգտնվեն նրանց ընդօրինակող երիտասարդներ: Բայց, այդուհանդերձ, աչք փակել մեր ագրարային ոլորտում առկա բացասական երևույթների նկատմամբ, չեմ կարողանում: Անտարբերությունն այդպիսի երևույթների նկատմամբ համարում եմ հանցագործություն:

ԷԴՈՒԱՐԴ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
թոշակառու, անասնաբուծական

գիտությունների թեկնածու

«ՀԱԿԱՃԳՆԱԺԱՄԱՅԻՆ» ԶԵՂՉԵՐ

կամ պարզապես՝ «էստի համեցեЇք»

Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջան ունի գեղեցիկի որոշակի պահանջներ և հասկացություններ: Այսօր երևի դժվար թե գտնվի մեկը, ով չսիրի գեղեցիկ և ճաշակով հագնվելը: Մարդու արտաքին վայելչությունը հաճախ կախված է նրանից, թե ճի՞շտ է, արդյոք, ընտրված հագուստը, համապատասխանո՞ւմ է այն տարիքին և կազմվածքի առանձնահատկություններին:

Մեր քաղաքում հագուստի խանութների պակաս չի զգացվում: Եթե նախկինում ըստ ցանկության կամ խանութի արտաքին տեսքին նայելով էինք ներս մտնում այնտեղ, ապա հիմա հագուստեղենի խանութների մրցակցությունն այնքան է մեծացել, որ վերջիններս ամեն կերպ փորձում են գնորդին իրենց «ծուղակը» գցել:

Մայրաքաղաքի գրեթե բոլոր հագուստի սրահների ու խանութների վրա փակցված են գրություններ՝ զեղչերի մասին: Ընդ որում՝ դրանցով նույնպես խանութներն իրարից տարբերվում են: Մեծ և գեղեցիկ վերանորոգված խանութների վրա գրում են Sale-զեղչ, մի քիչ փոքր խանութների վրա՝ հՍՌՊՍՈ և Զեղչ: Զեղչերի մասին այս տարբերակները ոչ բոլորը կարող են հասկանալ: Բայց եթե մարդը տեսնում է գեղեցիկ խանութ և անգլերեն տառերով պիտակ, ակամայից խանութ մտնելու ցանկություն է առաջանում: Եվ հետո, խանութների վրա գրված 30, 50 և 70%-ներն այնքան մեծ են, որ չնկատելն անհնար է:

Հաճախորդը հետաքրքրությունից դրդված մտնում է խանութ և ապշում՝ տեսնելով, թե ինչպես է հագուստի գինը եռապատկվել, իսկ նրա իջեցումը 30, 50 և նույնիսկ 70%-ներով՝ ոչինչ չի փոխում, հագուստը, միևնույն է, թանկ է մնում: Որոշ մարդիկ, այսպես ասած՝ նորաձևության սիրահարները, գների աճին ուշադրություն չեն դարձնում և ընկնում են «նրանց ծուղակը», բայց ահա խելամիտ մարդիկ արագ կողմնորոշվում և դուրս են գալիս:
Ակամայից հարց է ծագում. ինչո՞ւ են մարդիկ նման կերպով փող վաստակում, եթե կարելի է առանց աչք ծակող «զեղչ» բառի նույն գնով վաճառել հագուստը, այս դեպքում արդեն գնորդը խաբված չի լինի:

ՏԱԹԵՎԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ



ՄԱՅՐԸ

Մեր սիրելի ուսուցչուհու՝ Արփիկ Ալթունյանի մասին այս

հոդվածը գրել եմ տարիներ առաջ, կրտսեր քրոջս՝ Նվարդի հետ:

Սա ընդամենը նախնական տարբերակն է: Որոշել էինք այն լրացնել նոր փաստերով և, վերջնական մշակումից հետո, տպագրել...
Բայց, ավաЇղ... Քրոջս անժամանակ մահը անավարտ թողեց մեր մտահղացումը: Երկար ժամանակ ես կարծում էի, թե չի

պահպանվել թեկուզ կիսավարտ այդ նյութը: Եվ հանկարծ հրաշքով գտնվեց այն, որը և տպագրում եմ՝ առանց բառ իսկ փոխելու...

Այսօր Ստեփանակերտի փողոցներով քայլելիս, նայելով քո կողքով անցնող հարյուրավոր երիտասարդների ու միջին տարիքի մարդկանց, իրենց խոհերով տարված տատիկ-պապիկների ու բյուր երազներով լեցուն դպրոցահասակ երեխաների, նայելով փողոցների երկու կողմերով ձգված նորաստեղծ խանութներին ու ժամանակակից շինություններին, մի պահ մոռանում ես, որ տարիներ առաջ այս նույն փողոցներով կարող էիր անցնել՝ քո ճանապարհին հանդիպելով հազիվ տասնյակ մարդկանց՝ հոգնած, վշտահար ու գրեթե հուսահատ դեմքերի, իսկ փողոցի զույգ կողմերից կիսավեր, անապակի, հրդեհից սևացած բազում տեղերից արկ ու հրթիռներից խոցված շինություններն այնպիսի մռայլ ու ճնշող տպավորություն էին թողնում քեզ վրա, ասես անցնում ես հսկա գերեզմանոցի միջով...

Կարծես պատերազմական դաժան տարիները մնացել են յոթ սարերի հետևում, կարծես կողքովդ անցնող այս մարդիկ ամենևին էլ հոգս ու վիշտ չունեն: Սակայն, այնուամենայնիվ, այս մարդկանցից առնվազն հինգից երեքը պատերազմական այն տարիներին մեծ վիշտ է ապրել, նրանց հոգում պատերազմը մի սպի է թողել. նա զավակ է կորցրել կամ սիրած ամուսին, կորցրել եղբորը, հորը, հարազատին ու արյունակցին...
Դիմացից եկող ճերմակահեր, փոքրամարմին ու համեստ հագնված այս մայրիկը, բարի ժպտալով, բարևում է իրեն ճանաչողներին, երբեմն էլ նույն բարությամբ կարճատև մի քանի խոսք փոխանակում ոմանց հետ ու շարունակում ճանապարհը: Իսկ ճանապարհն այդ նրան տանում է ԼՂՀ զոհված ազատամարտիկների հարազատների միություն, որտեղ վաղուց աշխատում է, սկզբում՝ հասարակական հիմունքներով:

Այդ բարի ու համեստ կինը Արփիկ Ալթունյանն է: Նրան ճանաչողները ոչ միայն հարգում ու սիրում են, այլև գլուխ են խոնարհում փոքրամարմին այդ կնոջ առջև: Շուրջ 50 տարվա աշխատանքային ստաժ ունի, որից 44-ը՝ մանկավարժական: Երկար տարիներ ֆիզիկա և աստղագիտություն է դասավանդել Ստեփանակերտի N 1 միջնակարգ դպրոցում: Ուներ երեք զավակ՝ Սերգեյ, Սամվել և Անահիտ: Ամուսինը՝ Վիլեն Թովմասյանը, մասնագիտությամբ ռադիոտեխնիկ է:

Հետո պատերազմ բռնկվեց Արցախ աշխարհում… Ազատագրական պայքարին կամավորագրվեցին հարյուրավոր, հազարավոր ղարաբաղցի երիտասարդներ, որոնց թվում էին նաև մեր ուսուցչուհու՝ Արփիկ Ալթունյանի որդիները՝ Սերգեյ և Սամվել Թովմասյանները:
Սերգեյը՝ տիկին Արփիկի ավագ որդին, ծնվել է 1959 թ. Ստեփանակերտում: Ստացել է բարձրագույն կրթություն, ծառայել է խորհրդային բանակում: Դեռ մանկուց նրան գրավում էր տուրիզմը: Եվ ահա, 1988 թվականին, երբ սկսվեց Արցախի ազգային-ազատագրական շարժումը, նա իր խմբով բարձրացավ Մռավ լեռնաշղթայի «Գյամիշ» բարձունքը և այնտեղ տեղադրեց հայոց եռագույն դրոշը: «Մարդ պետք է սիրի՛ իր ժողովրդին, իր հայրենիքը և ծառայի նրան սրտով ու հոգով»,- Ա. Նեկրասովի այս խոսքերն էլ նա դարձրեց կյանքի նշանաբան և այս խոսքերով կոչ արեց ընկերներին՝ մտնել ֆիդայական շարժման մեջ:

Սերգեյի ծնողները Ասկերանի շրջանի Կարմիր գյուղից են:

Ծնողներից լսել էր գյուղի հետ կապված մի տխուր պատմություն: 1920 թ. ձմռանը թուրքերը Կարմիր գյուղից 40 տղամարդու խաբելով՝ Շուշի են տարել՝ իբր թե այնտեղ կայանալիք ժողովին մասնակցելու համար, բայց գազանաբար սպանել են նրանց: Թուրքի նենգության ու դաժանության մասին հետագայում նա բազմիցս առիթ է ունեցել համոզվելու: Եվ Սերգեյը եղբոր՝ Սամվելի հետ Արցախյան գոյապայքարի ամենադաժան ու ծանր օրերին ռազմի դաշտում էր: Գիտակցելով գործի կարևորությունը՝ ծնողները երբևէ չփորձեցին իրենց զավակներին շեղել ճանապարհից:

1992-ի մայիսի 9-ն էր: Շուշի քաղաքը, որի անառիկ դիրքը թուրքերի կողմից օգտագործվում էր Ստեփանակերտը հրթիռահրետակոծելու համար, ազատագրվեց: Գրոհողների հետ առաջին գծում էր Սերգեյ Թովմասյանը: Այդ օրը նա շարքից հանեց S-72 տիպի մեկ տանկ, զրահամեքենա և զինվորական ավտոմեքենաներ: Վիրավորվելով ձախ թևից և ձախ ոտքից՝ նա չհեռացավ մարտադաշտից, վիրակապվելուց հետո շարունակեց գրոհը դեպի Շուշիի հայաստանյան դարպասը:
1992 թ. ամռանը մասնակցեց նաև Մարտունու շրջանի պաշտպանական մարտերին: Շուտով իր վաշտով տեղափոխվեց Մարտակերտի շրջան, որտեղ կատաղի մարտեր էին մղվում՝ թշնամուն շրջանի տարածքից հետ շպրտելու համար: Երբ ազատագրվեց Հակոբ Կամարին, նրա հյուսիս-արևելք ընկած բարձունքում վիրավորվեց: 1992-ի հուլիսի 31-ը նրա կյանքի վերջին օրը եղավ. հոսպիտալում վիրահատության ժամանակ Սերգեյը մահացավ:

Սերգեյ Թովմասյանը ԼՂՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության հրամանագրով հետմահու պարգևատրվել է «Մարտական խաչ» առաջին աստիճանի շքանշանով, «Շուշիի ազատագրության համար» ու «Մայրական երախտագիտություն Արցախի քաջորդիներին» մեդալներով:
«Ռադիոկապը բանակի գլխավոր ուժն է, ուստի, պետք է գործի անխափան»,- սիրում էր կրկնել Սամվել Թովմասյանը: Նա ծնվել է 1961-ին՝ Ստեփանակերտում, որտեղ էլ ստացել է միջնակարգ և բարձրագույն կրթություն, ծառայել է խորհրդային բանակում: Երբ սկսվեց արցախյան պատերազմը, դարձավ գումարտակի կապի պետ: Ռադիոկապի միջոցով հաջողությամբ որսում էր թշնամու հաղորդած տեղեկությունները, ձայնագրում, ճշտում տեղանքը: Մասնակցել է Քաշաթաղի և Մարտակերտի շրջանների ազատագրության համար մղվող մարտերին: Քանի որ կապավոր էր, մարտերին մասնակցում էր որպես կամավոր:

1993 թ. մարտի 20-ին, Հակոբ Կամարի գյուղի ազատագրումից հետո զորամաս վերադառնալիս, ականի պայթյունից ավերվեց այն մեքենան, որի մեջ էր նաև Սամվելը: Նրա աճյունն ամփոփված է Ստեփանակերտի գերեզմանատանը՝ եղբոր՝ Սերգեյի կողքին, որը նույնպես զոհվել է Հակոբ Կամարի գյուղի ազատագրման ժամանակ: Մարտադաշտում ցուցաբերած քաջագործությունների համար հետմահու արժանացել է պետական պարգևի:
ԼՂՀ երկրորդ նախագահի հրամանագրով Սերգեյ եւ Սամվել Թովմասյանների մայրը՝ Արփիկ Ալթունյանը, պարգևատրվել է «Երախտագիտություն» մեդալով:

Մեր լեռնաշխարհում վաղուց լռել են թնդանոթները… Այսօր մեր ժողովուրդը կանգնած է փխրուն խաղաղության և հնարավոր պատերազմի սահմանագծին: Ի՞նչ է սպասվում մեզ վաղը… Չգիտենք: Այնինչ՝ կյանքը շարունակվում է: Դժվար է ասել, թե ամեն Աստծո օր ԼՂՀ զոհված ազատամարտիկների հարազատների ընկերության գրասենյակ ոտք դնելիս և արցախյան ազատամարտում մարտիրոսված երկու որդիների լուսանկարները նայելիս ինչ զգացումներ են համակում Արփիկ Ալթունյանին: Գուցե նրան սփոփում է այն միտքը, որ երկու որդիների ընդհատված կյանքը շարունակվում է նրանց զավակների մեջ: ՈЇվ գիտե… Գուցե զոհված ազատամարտիկների հիշատակը հավերժացնող թանգարանում կախված մեր քաջորդիների մեծադիր լուսանկարներն ապրեցնում, հույս և հավատ են ներշնչում նրան՝ հավաստելով, որ նա ՄԱՅՐ է, տառապանքի խառնարանում թրծված և արժանապատվորեն իր խաչը կրող իսկական մայր…

ՆՎԱՐԴ ՕՀԱՆՋԱՆՅԱՆ
ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ




ԱՐՑԱԽԸ ՄԵՐԺԵՑ ԵՀՈՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ

Արցախում կրոնական գործունեություն ծավալող «Եհովայի վկաներ» կրոնական կազմակերպությունը հայց է ներկայացրել ԼՂՀ ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարան՝ ընդդեմ տեղի արդարադատության նախարարության պետական ռեգիստրի բաժնի վարիչ Սևակ Միքայելյանի: Եհովականները բողոքարկել են իրենց կազմակերպության պետական գրանցման մերժումը:
Դատարանին է ներկայացվել նաև վերոհիշյալ կրոնական կազմակերպության դիմումը ԼՂՀ կառավարության աշխատակազմի ղեկավար-նախարար Ս. Գրիգորյանին՝ առ այն, թե «Չնայած այն հանգամանքին, որ Եհովայի վկաները ազատորեն չեն կարողացել իրականացնել իրենց երկրպագությունը Խորհրդային Միության կարգերի օրոք, սակայն ԼՂՀ-ում նրանք միահամուռ երկրպագություն են իրականացնում 1993 թվականից ի վեր»:

«Եհովայի վկաներ» կրոնական կազմակերպությունն իր բողոքն ավելի ազդեցիկ դարձնելու համար հրավիրել էր միջազգային փաստաբանների: Ավելի ճիշտ՝ նրանք էին ժամանել «չճանաչված Ղարաբաղ»՝ իրենց կրտսեր հավատակիցների «դատը պաշտպանելու»: Միջազգային փաստաբան, ՀՀ փաստաբանների պալատի անդամ Դանիել Գորդոն Փոլն իր ելույթում նշել է՝ եթե «Եհովայի վկաներ» կազմակերպությունը չգրանցվի, ապա ԼՂՀ-ն չի ընկալվելու որպես ժողովրդավարական երկիր և միջազգային հանրության կողմից ոչ մի ուշադրության չի արժանանալու: Դեռ ավելին՝ Եվրոպայի խորհրդի մարդասիրական ինչ-որ կազմակերպության անունից ներկայացրել են մի փաստաթուղթ, որտեղ դիմում են Ղարաբաղի իշխանություններին՝ «անհապաղ գրանցելու» եհովականներին, «դրանով հաստատելու Սահմանադրությամբ և օրենքով ամրագրված մարդու իրավունքները»:

Ճիշտն ասած, արցախցիների վերաբերմունքը կրոնական այդ կազմակերպության նկատմամբ ամենևին դրական չէ: Դատական նիստին ներկա էին հասարակության տարբեր շերտերի ներկայացուցիչներ, ովքեր չեն ընդունում եհովականների գործունեությունն Արցախում, իսկ դատարանի դիմաց հավաքվել էին հինգ տասնյակից ավելի ուսանողներ՝ «Ո՛չ Եհովայի վկաներին», «Մի՛ պղտորեք մեր հոգին» և նման կարգի այլ ցուցապաստառներով:
«Նրանք մեր երկրում քայքայիչ գործունեություն են ծավալում, հերիք չէ, անընդհատ ծեծում են մեր դռներն ու փորձում իրենց հավատը փաթաթել մեր վզին»,- ասաց 4-րդ կուրսի ուսանողուհիներից մեկը:

Մի երիտասարդ էլ հավելեց. «Մեզ մոտ այդ աղանդին հիմնականում անդամակցում են այն տղաները, ովքեր չեն ուզում ծառայել բանակում, և այսօր հայտարարում են, թե իրենց կազմակերպությունը դեմ է զենք վերցնելուն, թույլ չի տալիս մարդ սպանել...»:
Փորձեցինք պարզաբանումներ ստանալ դատական նիստին որպես վկա մասնակցող ԼՂՀ կառավարությանն առընթեր կրոնի և ազգային փոքրամասնությունների հարցերի բաժնի վարիչ Աշոտ Սարգսյանից: «Նույնիսկ իրենք են խոստովանում, որ Արցախում գործունեություն են իրականացնում 1993 թվականից,- ասաց նա:- Հարց է ծագում‘ ինչո՞վ էին զբաղված «Եհովայի վկաները», երբ 1993-ին ԼՂՀ-ն պատերազմում էր Ադրբեջանի դեմ, երբ ԼՂՀ Գերագույն Խորհրդի նախագահությունը 1992 թ.օգոստոսի 12-ի հրամանագրով երկրում մտցրել էր ռազմական դրություն, երբ 1992 թ. նոյեմբերին ԼՂՀ ՊՊԿ-ի որոշմամբ արգելված էր կրոնական կազմակերպությունների գործունեությունը, երբ 1994 թ. հուլիսի 19-ին ԼՂՀ ԳԽ-ն հրամանագիր է ստորագրել. «Անօրեն կրոնական գործունեության և կրոնական ծեսերի կատարման պատրվակով քաղաքացիների անձի ու իրավունքների հանդեպ ոտնձգությունների համար քրեական և վարչական պատասխանատվությունն ուժեղացնելու մասին: Փաստորեն Ս. Ավանեսյանը հաստատել է այն իրողությունը, որ «Եհովայի վկաները» 1993 թվականից ի վեր ԼՂՀ-ում իրականացնում են անօրեն, հակապետական գործունեության»:

Հետաքրքիր է, եթե ԼՂՀ Գերագույն խորհուրդը կրոնական գործունեության վերաբերյալ ժամանակին նման որոշումներ է ընդունել, որտե՞ղ էին այդ նույն ԳԽ-ն և իրավական կառույցները, երբ եհովականները բոլորի աչքի առաջ Արցախում իրականացնում էին «հոգեորսություն»: Նրա՞նք են մեղավոր «անօրեն, հակապետական գործունեություն» ծավալելու համար, թե՞ իշխանությունները, որ թույլ էին տալիս նրանց իրականացնելու «անօրեն, հակապետական գործունեություն»:
Հոկտեմբերի 28-ին դատարանը կայացրել է իր վճիռը՝ մերժելով եհովականների հայցադիմումը և օրինական համարելով այդ կազմակերպության պետական գրանցման մերժումը:
Սեփ. լրատվություն




ՍԱՄՎԵԼ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ. «ՀՊԱՐՏԱՆԱԼՈՒ ՀԻՄՔԵՐ ՉՈՒՆԵՄ»

Ճիշտն ասած՝ ես չեմ համարում, որ մեր նախնիները շատ ճիշտ են ապրել: Շատ-շատ պարտքեր են կուտակել ներկա սերնդի ուսերին, շատ ծանրացրել են այդ պարտքերը...
Ես ուղղակի գիտակցում եմ, որ նախնիների հիշատակի առաջ պարտք ունենք՝ ոչ թե նրա համար, որ իրենք շատ արժանի էին: Արժանին նա է, որ իր հող ու ջրի համար մինչև վերջ պայքարում է: Արժանի են, օրինակ, արցախցիները: Ես Արևմտյան Հայաստանի հայ եմ 2 կողմից էլ, մոր կողմից՝ Բասեն, հոր կողմից՝ Արճեշ: Եվ երկու դեպքում էլ պիտի ասեմ, որ հպարտանալու հիմքեր չունեմ իմ պապերի կենսագրությամբ, որովհետև ընդամենը մազապուրծ հրաշքով փրկվել և մի կերպ ընկնել Արևելյան Հայաստան՝ առանձնապես պատվաբեր չէ ինձ համար: Այսինքն՝ պետք էր բնօրրանի համար առավելագույնը անել:

Երբեմն երևակայական մտածում եմ՝ եթե ես ինչ-որ մի կարևոր աթոռի վրա լինեի, ինչ կանեի: Մի կես ժամ էլ եթե լինեի, արդեն գոնե մի քիչ մեր քաղաքամայր Երևանը կհայացնեի. գոնե հայերենի ստորադասված, երբեմն կրկնակի ստորադասված վիճակը, որ տեսնում ենք, գոնե տարրական բաները կհասցնեի մի կես ժամում մի քանի հրամանով շտկել:
Ռուսերենը, իհարկե, նահանջել է, բայց հիմա էլ գրավել է անգլերենը: Շատ-շատ բաներ՝ լինեն գովազդները, մեր տաքսիների անունները, նույնիսկ եթե հայերեն են, իրականում հայերեն չեն, պարզապես հայատառ են: Արևմտյան Հայաստանում թուրքական ավտոբուսների, տաքսիների վրա կարդում ենք՝ «Վան գյոլլու»՝ Վանա լիճ, «Մուշ օվասը»՝ Մշո դաշտ, «Նեմրութ դաղ»՝ Նեմրութ լեռ, «Աղր դաղ»՝ Արարատ լեռ և այլն: Մեր քաղաքների, մեր լեռների, մեր ձորերի, մեր գետերի անունները, իրենց լեզվին հարմարեցնելով կամ որոշները քիչ փոխելով իրենց սերնդի համար հարազատացնում են նվաճված երկրից տեղանուններ: Իրենց պետության տարածքի մեջ է, փորձում են այս ձևով յուրացնել երկիրը: Մեր հայրենիքում մի հատ մեր տաքսիների անունները նայեք՝ «ծց, տՏչՏՊՌե, «ժսՍՌ-տՈսՍՌե, «Վոյաժ»: Այսինքն՝ մենք ինչ ենք քարոզում: Խնդիրը արմատի մեջ է: Մենք արմատ չունենք:

Եթե մի հրաշքով, կախարդական փայտիկով մի կես ժամ լինեի ինչ-որ մի կարևոր անձ, նման հրամաններ կարձակեի, որ մի քիչ մաքրեինք մեր նկարագիրը:
Արևմտյան Հայաստանի այն մասերում, որտեղ եղել ենք, հուշարձանների 5 տոկոսից ավելը կանգուն չէ: Այն էլ, որ կանգնուն ենք ասում, մեծ մասամբ, վթարային վիճակում են. այսինքն՝ ֆիզիկապես ինքը դեռ կա, բայց ամեն օր կարող է, ասենք, գմբեթը ընկնել, կամ գմբեթն արդեն ընկել է, պատերը դեռ կան: Մենք կանգուն ենք համարում բոլոր այն հուշարձանները, որոնց հատակագիծը կարելի է չափագրել, որ գոնե հիմքերը կան, որ մի բան կա կանգնուն:

95 տոկոսը կամ գետնատարած վիճակում է, այսինքն՝ արդեն հազիվ հիմքերն են նկատելի, կամ հիմքերն էլ չկան: Մենք, օրինակ, հաճախ հաշվառում ենք գոյություն չունեցող հուշարձաններ: Ինչպե՞ս: Տեղացի մի թուրք կամ քուրդ անկեղծ ասում է. «Այո, եղել է գերեզմանոց: Բայց, ախր, շատ վաղուց է վերացել: Այս արտը, այս բոստանը տեսնո՞ւմ եք. էստեղ, ասում են, որ եղել է հայկական գերեզմանոց: Էն դպրոցը տեսնո՞ւմ ես: Էդտեղ, ասում են, որ եղել է եկեղեցի»: Նայում ես՝ մեկ քար էլ չկա:
Մենք հաշվառում ենք այդ վայրերը՝ GPS-ի տվյալներով, այսինքն՝ կոորդինատներն ենք վերցնում, որ երկիր մոլորակի այսինչ կետի վրա եղել է այսինչ գյուղի գերեզմանոցը, եկեղեցին, սրբատեղին կամ ինչ-որ հուշարձան:

Հատված Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության ՀՀ մասնաճյուղի տնօրեն,
հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի հետ Hetq.am-ում

տպագրված ծավալուն հարցազրույցից



ՉՊԻՏԻ ՆԵՐՈՂԱՄԻՏ ԼԻՆԵԼ ԱՆՑՅԱԼԻ ԵՎ ՆԵՐԿԱՅԻ ՍԽԱԼՆԵՐԻ ՀԱՆԴԵՊ
Յուրաքանչյուր պետության առաջընթացը պայմանավորված է որակյալ, բանիմաց կադրերի գործունեությամբ: Պետության ղեկին առաջին հերթին անհրաժեշտ են գործունյա և նվիրյալ կադրեր,
լինեն հայրենասեր, համեստ, վճռական, անշահախնդիր և, ամենակարևորը՝ բարոյական:
Նախորդ ղեկավարության մեծագույն սխալներից մեկը կադրերի ընտրության անմտածված և անսկզբունք քաղաքականությունն էր, որը բացասաբար էր ազդել երկրի սոցիալ-տնտեսական, ներքաղաքական, ինչպես նաև արտաքին քաղաքականության վրա: Դա է պատճառը, որ մեր հաղթանակած փոքրիկ հանրապետության կարևորագույն հարցերը լուծվում էին ոլորտներին ոչ քաջատեղյակ կադրերի շնորհիվ:

Ցավալին այն է, որ կադրերին ընտրում էին անձնական նվիրվածության հատկանիշների հաշվառումով: Նման կադրերի համար կարևորը ոչ թե աշխատանքն է, ժողովրդի բարեկեցությունը, երկրի ճակատագիրը, այլ նրանց ջանքերն ուղղված են առավելապես իշխանական օղակներում իրենց դիրքերն ամրապնդելուն: Նրանց համար օրախնդիր հարց է օրվա ղեկավարին, այսպես ասած, սատար կանգնելը, որպեսզի երկարացնեն պալատական շքեղ կյանքի իրենց տարիները: Այդ մարդկանց համար առաջնահերթ խնդիր էր անձնական և կլանային հավակնությունների բավարարումը:

Այսպիսով՝ հարստացան մի խումբ չինովնիկներ, և կյանքի եզերք մղվեցին կիրթ, ձեռներեց, բարոյական և ազնիվ կադրերը, բազմապատկվեց գործազուրկների բանակը, որոնց մի մասը տուն ու տեղ թողած, մեկնեց օտար ափեր՝ փող վաստակելու:
Սոսկալի էր հատկապես թոշակառուների վիճակը, նրանք գրեթե ճորտի կարգավիճակում էին: Անմխիթար էր նաև երիտասարդության վիճակը, ովքեր դիպլոմները ձեռքներին չէին կարողանում աշխատանք գտնել: Պետությունը դարձել էր առանձին կլանների հենարանը: Այս ամենը պայմանավորված էր իշխանական բուրգում իսկական ազգային ինտելեկտի բացակայությամբ և կադրային սխալ քաղաքականությամբ: Ահա թե որտեղից է գալիս ժողովրդի հավատի կորուստը:

Արցախի կառավարման գլխավոր պաշտոնը տրված էր Ղրիմի քրեական աշխարհի ներկայացուցիչ Անուշավան Դանիելյանին, ինչպես նաև նրա գործընկեր Վլադիմի Շևյովին, որոնց մասին հիշատակված է «Բանդիտական Ղրիմ» գրքում:
Արցախցիները զարմացան, որ ԼՂՀ վարչապետի աթոռին նստեցրին մի մարդու, որին ոչ ոք չէր ճանաչում, բացի նախկին նախագահից: Իսկ Ա. Դանիելյանն իր հետ Շևյովին բերելով Ղարաբաղ, «Աշոտ Գասպարյան» անվամբ անձնագիր տվեց նրան և նշանակեց թեյի գործարանի տնօրեն, իսկ հետո նախագահի «վաստակած» գումարների տնօրենը: Այդ մարդու մասին հիշատակված է Վ. Լեբեդևի ստորագրությամբ «Նեզավիսիմայա գազետա» թերթում 1999 թ. տպագրված հոդվածում, որ վերջինս արդարադատությունից ճողոպրել, թաքնվել է Հայաստանում:

Հենց նրանց Արցախ գալուց հետո սկսվեց կադրերի ջարդը: Պատերազմում հաղթած երկրի արտաքին քաղաքական գերատեսչության ոլորտը վստահվեց Նաիրա Մելքումյանին, որի բան ու գործը կարծես լրագրողներին ու հանրությանը զվարճացնելն էր: Հիշատակենք միայն, որ «Առավոտ» թերթում տպագրված Մարգարիտ Եսայանի հոդվածը վերնագրված էր «Արցախի արտաքին քաղաքականությունը «Ղարաբաղի Նախշուն բաջու» աչքերով» (23 մարտի 1999 թ.): Մեջբերենք մի քանի նախադասություն Նախշուն բաջու՝ թերթում հիշատակված ասուլիսից. «Չճանաչված երկրի նախագահը ընդունվեց պետական դեպարտամենտի շենքում» (հայտնի չէ, թե ում կողմից, որովհետև հարյուրավոր մարդիկ են աշխատում այդ շենքում և այցելուներ ընդունում - հեղ.), «կարևորը մենք ենք ու Ամերիկան, քանի որ սենատորներից մեկը մեզնից էր խորհուրդ հարցնում» (դարձյալ հայտնի չէ, թե այդ ինչ սենատոր է, որ Ղարաբաղի Նախշուն բաջուց ու Ա. Ղուկասյանից էր խորհուրդներ հարցնում: Ի դեպ, պարզ չէ նաև, թե Ն. Մելքումյանը Ամերիկա աշխարահամասը նկատի ունի՞, թե՞ ԱՄՆ-ն - հեղ.):

Բայց նա, իհարկե, հասցրեց այդ ընթացքում ծառայողական գրասենյակի անվան տակ Երևանում 3-սենյականոց բնակարան ստանալ՝ Արցախի պետբյուջեի հաշվին: Այստեղից ձեռնունայն չգնաց նաև Անուշավան Դանիելյանը: Նրան էլ Արցախից ճանապարհեցին նույնպես պետական միջոցներով գնված թանկարժեք «Ջիպ»-ով, չհաշված այն ամենը, որի մասին շարքային քաղաքացիներս կռահել միայն կարող ենք...

Այս ամենի մասին ես գրում եմ, ոչ թե նրա համար, որ հիմա նրանք այստեղ չեն, այլև որպեսզի հասկանանք, թե որքան վտանգավոր է անցյալի և ներկայի սխալների հանդեպ ներողամիտ վերաբերմունքը, երբ արածի համար ոչ ոք պատասխանատվության չի ենթարկվում: Հիշեցնենք միայն, որ հենց նման «կադրերի» պատճառով է, որ սումգայիթյան ողբերգություն սարքած, Արցախի դեմ պատերազմ սանձազերծած թշնամին այսօր ինքն է պայմաններ թելադրում դիվանագիտական դաշտում:

ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎԵՆՑ

Վերջին էջ

ՉԱՐԻ ՎԵՐՋԸ

Շաղգամ Սապոկյանը բյուրոկրատ է: Ամենատիպիկ բյուրոկրատ՝ ճարպակալած փորով, մեծ գլխով ու կովի աչքերով: Երեսուն տարի ինչ-որ կազմակերպություն է ղեկավարում, և այդ երեսուն տարում ինտրիգներ սարքելով, մարդկանց իրար դեմ լարելով, նա պաշտպանել է իր աթոռը: Տարիների վրա տարիներ են գումարվել, և ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար աճել ու զարգացել է Շաղգամ Սապոկյանը. նախ մեծացել է գլուխը, հետո խոշորացել է նստատեղը, իսկ վերջինիս չափերով պայմանավորված, սկզբում նրա համեստ աթոռը դարձել է մեծ աթոռ, այնուհետև՝ լայն ու շքեղ բազկաթոռ:

Տարիների հետ բացվել է Սապոկյանի ախորժակը: Նախ կերել ու ամայացրել է իր աթոռի մերձակայքը, ապա՝ մերձավոր շրջակայքը և, ի վերջո, մի օր նա զարմանքով նկատել է, որ իր ղեկավարած կազմակերպությունում այլևս ուտելու բան չի մնացել:
Նա դարձել էր արգելափակոց՝ ամեն լավի ու առաջադիմականի, ամենայն լուսավորի ու գեղեցիկի դեմ: Նա նմանվում էր ճամփամիջին ընկած անճոռնի մի կոճղի, որի կողքով կամ անհնար էր անցնել, կամ եթե հաջողվում էր անցնել, ապա հնարավոր չէր չկեղտոտվել: Ինչպես մոլախոտ, նա խլում էր ողջ կենդանի շրջապատի լույսը, օդն ու սնունդը...

Այդ օրը, երբ Սապոկյանը պարզեց, որ այլևս ուտելու բան չի մնացել, մյուս կողմից էլ՝ չափազանց շատ ուտելուց վաղուց չի կարողանում կերածը մարսել, ոտքերը տնկել ու հոգին ավանդել է: Լուրն այնպիսի արագությամբ ու թեթևությամբ տարածվեց քաղաքով մեկ, կարծես Սապոկյանի հետ երբևէ գործ ունեցած հարյուրավոր քաղաքացիներ ազատվել են կապանքներից: Ու նրանք, իրար ձեռք սեղմելով, ուրախ-զվարթ ասում էին՝ աչքդ լո՛ւյս...
Մինչ կազմակերպության անդամները քչփչալով մտորում էին, թե ինչպես կազմակերպեն հանգուցյալի հուղարկավորությունը, Սապոկյանի հավատարիմ ծառաներից մեկը բռունցքը խփեց սեղանին ու գոչեց.

- Այնպես եք իրարով անցել, ասես մարդ է մեռել... Հրեշը ոտքերը տնկել է, և դա ամենաճիշտ քայլն է նրա ողջ կյանքում...
Եվ սկսվեЇց: Սապոկյանի հակառակորդները մինչ զարմանքով իրար էին նայում, նրա մերձավորները, երբեմնի ընկեր-բարեկամներն ու զինակիցներն արդեն մոլեգնած գոռում էին.
- Նրա տիրումե՛րը... Այդ տականքը զրպարտություններ էր գրում և մեզ ստիպում տակը ստորագրել,- ասաց հանրահայտ «Մաուգլի» մուլտֆիլմից «Շակալ» մականունը ստացած մեկը:
- Միայն դա չէ, նրա համար ոչ մի սրբություն գոյություն չուներ,- բղավեց ճերմակահեր մի տղամարդ:- Աչքածակը դատարկ դագաղ տեսներ, իսկույն կմտներ մեջը: Իր չեղած արժանիքների մասին հոդվածներ էր գրում, մեզ ստիպում տակը ստորագրել և թերթերում տպագրել...

- Այդպիսիներին թաղելն անգամ մեղք է,- բացականչեց ճմրթված մի դեմք:
- Ընդհակառակը՝ մեծագույն հաճույք է: Աչքերիդ մեջ նայելով խաբում էր և երդվում զավակների արևով,- գոչեց Սապոկյանի ողորմելի տեսքով ընկերներից մեկը:- Մահը նրա համար փրկություն էր: Որոշել էի այս երկու օրը այդ սրիկայի դիմակը պատռել... Ստահակի բախտը բերեց:
- Երանի ծնված էլ չլիներ,- ծվծվաց կարճ շրջազգեստով մի օրիորդ,- անամոթը մի անգամ մագնիտաֆոնը միացրել է, աշխատասենյակի դուռը ներսից կողպել և ինձ առաջարկել պարելով հանվել...

«Շան քած, հետը պառկել է, հիմա հրեշտակ է ձևանում»,- մտքում ասաց խոշոր աչքերով մի կին, հետո թեքվեց դեպի օրիորդը: «Սիրելիս, լավ ես արել, որ չես հանվել: Այդ խոզը շարունակ փորձում էր մարգարիտներ գցել իր ձեռքը»,- ասաց նա, «մարգարիտներ» ասելով, նկատի ունենալով նաև իրեն:
- Այդ էր պակաս, որ հանվեի,- միանգամից կարմրելով, պատասխանեց Կարճ շրջազգեստը:
- Նա մարդ չէր, անկուշտ հրեշի մեկն էր: Ավազակն ամեն ինչ սեփականացրել, լափել է...

Վերջին ձայնը դեռ չէր լռել, երբ բացվեց Շաղգամ Սապոկյանի առանձնասենյակի դուռը: Աղմկարարները վախեցած ձայները կտրեցին, կարծելով, թե Սապոկյանը կենդանացել է: Նրան «հրեշ» անվանողն այն է, ուզում էր բղավել՝ «Կեցցե՛ Շաղգամ Սապոկյանը», սակայն այդ պահին դռների մեջ երևաց դիահերձող բժիշկը, և գունատված ամբոխն ազատ շունչ քաշեց: Բժիշկն ակնոցը հանեց, քրտնած ճակատը թևքով սրբեց ու ասաց.

- Իմ երեսնամյա պրակտիկայում սա աննախադեպ բան է... Տարիներ շարունակ նստած լինելով այդ բազկաթոռին, հանգուցյալն այնպես է կպել նրան, որ հնարավոր չէ մարդն ու աթոռն իրարից անջատել: Մյուս կողմից՝ նա այնքան շատ է կերել, որ չենք կարող փորոտիքը մաքրել. գարշահոտությունը կբռնի ողջ երկիրը... Պարոնայք, բժշկությունն այստեղ անելիք չունի: Այս՝ դուք, այս էլ՝ ձեր մեռելը: Ուզում եք՝ բազկաթոռով թաղեք կամ դամբարան սարքեք, դրան դրեք մեջը, ուզում եք՝ արտասահմանից ուրիշ մասնագետներ հրավիրեք...

Սապոկյանի թաղման հանձնաժողովը չորս օր, չորս գիշեր նիստ ու խորհրդակցություններ գումարեց և, ի վերջո, որոշեց.
«Քանի որ հանգուցյալի մարմինն այնպես է կպել աթոռին, որ մարդ ու աթոռ մի ամբողջություն են դարձել,
մյուս կողմից՝ քանի որ կազմակերպության նոր նախագահը հազիվ թե ցանկություն ունենա նստել ամբողջովին աղտեղված այդ բազկաթոռին,

երրորդ կողմից՝ քանի որ հանգուցյալի ծավալները թույլ չեն տալիս նրան շենքից դուրս բերել և, վերջապես,
չորրորդ կողմից՝ քանի որ հանգուցյալը, կարող է զանազան անցանկալի համաճարակի պատճառ դառնալ, նպատակահարմար ենք համարում այդ մարդ-բազկաթոռը հաստ շերտով ցեմենտապատել, բրոնզագույն ներկել և դարձնել արձան:
Որպես պատվանդան՝ օգտագործել նրա շքեղակազմ հաստափոր գրքերը, որոնք, մի քանի վարձակներից բացի ուրիշ ոչ ոք չի կարդացել: Զանազան զարտուղի ճանապարհով ստացած մեդալ-շքանշանները վերաձուլել, կրծքանշաններ սարքել երեխաների համար: Իսկ աշխատասենյակն անվանել՝ Բյուրոկրատի տուն-թանգարան...»:

* * *
Բյուրոկրատի արձանն այսօր էլ կա: Որտե՞ղ է այն: Ձեր մեջ: Ձեր մեջ է այն, պարոնայք բյուրոկրատներ, ու քանի դուք կաք, ապրելու և փոխանցվելու է նոր սերունդների:
Բյուրոկրատիան անմա՞հ է: Գուցե անմահ է, բայց երբ մարդ ազատ է ու իրեն զգում է որպես իր երկրի Տերը, նրա մերձակայքում ու շրջապատում չի կարող բյուրոկրատ լինել:

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ

 

ԴԱՐՁՅԱԼ ՄԻ ԳԼԽԱՑԱՎԱՆՔԻ ՄԱՍԻՆ

«Նոր էջ»-ում կարդալով Կ. Առաքելյանի «Աղտեղություններ՝ հեռախոսով» վերնագրված նյութը, հայտնում ենք, որ միանգամայն համաձայն ենք հեղինակի հետ և ուզում ենք մենք ևս հայտնել մեր դժգոհությունը՝ բջջային հեռախոսացանցը հեղեղած խոտանի առթիվ, քանի որ այդ «Z-Mobile» կոչեցյալը ցանկություն չունի ձեռ քաշելու մեզնից:
Վերջերս դարձյալ շարունակում էր անհանգստացնել մեզ՝ իր «ծառայություններն» առաջարկելով: Այսպես՝ մեզ խորհուրդ է տալիս ինչ-որ տառ ուղարկել ինչ-որ համարի և ստանալ «եղանակի տեսություն»: Վաղն էլ երևի առաջարկելու է x տառն ուղարկել և ստանալ «լրաբերի» ողջ ինֆորմացիան կամ Պուշկինի նամակները՝ Ջորջ Բուշին: Մյուս օրն էլ մի այլ բան է հնարելու, որպեսզի մեր զահլեն տանի:

Հարգելի Z-mobil ես կոչվում, թե ինչ, թախանձագին խնդրում ենք ձեռ քաշել մեզնից, աղաչում ենք չփորձարկել մեր նյարդերը, ձեր սիրտը խաղալ է ուզում, գնացեք ձեր կարգի և մակարդակի երեխաների հետ խաղացեք: Վերջապես հանգիստ թողեք մեզ, ձեռ քաշեք մեզնից և, ինչպես Կ. Առաքելյանն է իր նամակում գրել, «մտածեք մարդավարի մի մասնագիտություն կամ զբաղմունք գտնելու մասին»:
Պարզելու համար, թե մեր հեռախոսահամարներն որտեղի՞ց են հայտնվել այդ Զ-մոբիլի ձեռքին, կապվեցինք «Ղարաբաղ-Տելեկոմի» բաժիններից մեկի հետ: Մեզ հայտնեցին, որ նրանց հետ կապ չունեն, որ SMS-ներ ուղարկողը Z-mobil-ն է: Կապվեցինք վերջինիս հետ, սրանք էլ ասացին, որ իրենք տեքստը տալիս են «Տելեկոմին», նրանք էլ ուղարկում են:

Հետաքրքիր է, մենք բջջային հեռախոսները ձեռք ենք բերել ոչ թե զվարճանալու կամ խաղալու համար, այլև կապ պահպանելու մեր ընկերների, բարեկամների և բոլոր նրանց հետ, ում հետ կապվելու պահանջն ունենք: «Ղարաբաղ-Տելեկոմն» ի՞նչ իրավունքով է խախտում մեր իրավունքներն ու անդորրը՝ մեր անձնական համարներով ուղարկելով զանազան հիմարություններ: Գուցե թե կան մարդիկ, ովքեր հաճույք են ստանում «հեռախոսախաղերից»: Այդ դեպքում «Տելեկոմը» թող բարի լինի հարցնել բաժանորդներից յուրաքանչյուրի կարծիքը, հետո միայն անմիտ հաղորդագրություններ ուղարկի:
Ի դեպ, մենք զգացված ենք, որ «Ղարաբաղ-Տելեկոմը» հաղթանակի, անկախության և այլ տոն օրերի կապակցությամբ շնորհավորում է իր բաժանորդներին: Դրա համար մենք անկեղծորեն ուրախ ենք և շնորհակալություն ենք հայտնում:

Գ. ՍԱՀԱԿՅԱՆ, Ա. ԱԴԱՄՅԱՆ, Ս. ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
Ն. ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, Ա. ՀԱԿՈԲՅԱՆ......



Համարի ասույթը

Հանճարեղ մարդիկ ճանապարհ են նախագծում, միջակությունները հրամաններ և ուղղություն են տալիս, իսկ խելոք ու աշխատավոր մարդիկ միահամուռ ուժերով գլորում են պատմության անիվը դարերի միջով:

Ամսվա ասույթը

Մեր համազգային ողբերգությունների հիմնական պատճառներից մեկն այն է, որ թե՛ դրսից և թե՛ ներսից շրջապատված ենք թշնամիներով: Ներքին թշնամին, դժբախտաբար, հաճախ ավելի ստոր, դաժան ու քստմնելի է դուրս գալիս, քան արտաքին ոսոխը: