Կադրային հարցը եղել և մնում է հայկական պետությունների աքիլեսյան գարշապարը: Այդպես է Հայաստանում, այդպես՝ նաև Արցախում: Առավելապես բարձր ու պատասխանատու պաշտոններ են ստանում մարդիկ, ովքեր իրենց մասնագիտական ու մարդկային որակներով, բարոյական և այլ հատկանիշներով բացարձակապես անհամատեղելի են այդ պաշտոններին, հակացուցված են զբաղեցրած պաշտոններին...

ԼՂՀ երկրորդ նախագահ Ա. Ղուկասյանի պաշտոնավարությունից հետո զգալի փոփոխություններ կատարվեցին կառավարական համակարգում: Գրեթե բոլոր նախարարություններում ու գերատեսչություններում կադրային փոփոխություններ են կատարվել: Նախկին նախագահի օրոք քիչ չէր խոսվում պետական-կառավարական ապարատի ուռճացվածության մասին: Այդ առումով՝ նոր նախագահից հակառակ գործողություններ են սպասում: Մինչդեռ հաճախ նախկին նախագահի «կադրերը», ազատվելով զբաղեցրած պաշտոններից, հաջողությամբ տեղավորվում են այլ «փափուկ» պաշտոններում: Այս ամենը հիշեցնում է երթուղային միկրոավտոբուսներում տարածված երևույթը. մի կերպ տեղավորված, իրար կպած ուղևորները սպասում են, որ մոտակա կանգառում մի քանիսը կիջնեն և տեղ կազատվի: Հաջորդ կանգառում ոչ միայն ոչ ոք չի իջնում, այլև մեքենա են բարձրանում մի քանի նոր ուղևորներ ևս: Թե այդքանը ոնց են տեղավորվում, անհասկանալի է:

 

Պետական ուռճացված ապարատի յուրաքանչյուր միջին տրամաչափի ղեկավարի որդին կամ դուստրը, խնամին կամ սիրուհին պարտադիր աշխատում է հարևան նախարարությունում: Պետական ապարատն իրենից ներկայացնում է մի մեծ տուն, որտեղ բոլորը «յուրային» են:

Հայկական կադրային քաղաքականության ամենաբնորոշ, ամենատարածված երևույթներից մեկը «ռակիրովկան» է: Երկու բարձր պաշտոնյայի վերցնում ու... գումարելիների տեղերը փոխում են: Եվ արդյունքում՝ գումարը չի փոխվում: Ըստ երևույթին՝ մերօրյա կադրերն այնքան «ունիվերսալ են», որ նրանց կարելի է նշանակել մասնագիտության և նրանց ունակությունների հետ չնչին աղերս անգամ չունեցող պաշտոններում, և նրանք մշտապես իրենց զգում են ինչպես ձուկը ջրում:

Հանդիպումներից մեկի ժամանակ ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանն ասել է, որ որոշ պաշտոնյաներ «իրենց պաշտոնը դիտում են որպես սեփականություն, ինչը նույնպես խոչընդոտ է հանդիսանում մի շարք խնդիրների լուծման գործում»: Նա նշել է նաև, որ որոշ պաշտոնյաներ մարդկանց աշխատանքի են ընդունում միայն «ծանոթ-բարեկամի» սկզբունքով: Ըստ իս, ցավն այն է, որ «ծանոթ-բարեկամի» սկզբունքով ոչ միայն աշխատանքի են ընդունում, այլև մինչևիսկ նոր հաստիք են ստեղծում այդ «կադրերի» համար:

Մեզ մոտ սիրում են կրկնել՝ կադրային ջարդ չի լինելու: Բայց, այնուամենայնիվ, ցանկա՛լի է, որ լինի: Պե՛տք է լինի: Ու ամենից առաջ այն պիտի լինի ոչ միայն բարձր, այլև միջին օղակներում, որտեղ տարիներ շարունակ «քուջուջ են անում» կադրեր, որոնց միակ կարողությունը, բան ու գործը քուջուջ անելն է՝ ամենաուղիղ և փոխաբերական իմաստներով:
Եթե ուզում ենք կյանքը փոխել դեպի լավը, ապա առաջին հերթին պիտի դեն նետել «կոտրած տաշտակը»:

ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ



Սեպտեմբերի 2-իՆ Արցախում նշվեց անկախության 18-րդ տարեդարձը: Այդ տոնը բոլոր արցախցիներինս է՝ փոքրիկներից մինչև Մեծ հայրենականի մասնակից մեր պապերինը, որոնցից, ցավոք, շատ քչերն են մնացել այս աշխարհում: Անկախության տոնը առաջին հերթին նրանցն է, ովքեր իրենց ունեցած առավելագույնն են տվել, որ իրոք ազատ ու անկախ դառնա մեր երկիրը, ովքեր իրենց արյամբ ու կյանքով են կռել այդ տոնը:
Անկախության տոնը Էդուարդ Անդրյանի տոնն է, համեստ ու ազնիվ այդ երիտասարդի, իր լեռնաշխարհի պես հպարտ ու անկրկնելի այդ մարդու տոնը: 1993-ի փետրվարի 14-ին լրացել էր Էդիկի 25-ամյակը: Այդ օրը թերևս կրկին հիշել է իր երազները, ապագայի ծրագրեր կազմել: Իսկ մինչ այդ անհրաժեշտ էր իրականացնել իր, իր մարտական ընկերների և բոլոր հայրենակիցների Մեծ երազանքը՝ Արցախն ազատագրել նենգ ու չար դարավոր թշնամուց...

Ապագայի դեռ շատ ծրագրեր ուներ Էդիկը: Ճակատագիրը, սակայն, իր դաժան հարվածն էր պատրաստում երիտասարդի համար. երեք օր հետո Էդիկ Անդրյանը ծանր վիրավորվեց «Ուղտի մեջք» բարձունքի ռազմագործողության ժամանակ: Արդյունքում՝ վիրահատությունների ծանր օրեր, ամիսներ, տարիներ...
Էդիկի բազմաթիվ ծրագրեր տակնուվրա են եղել, շատ բան է փոխվել աշխարհում, փոխվել են նաև մեզնից շատերը, բայց նա մնացել է նույն ազնիվ ու անկրկնելի Մարդը:
Հենց այդպիսի մարդկանցով է գեղեցիկ այս աշխարհը...

ԼՈՒՐԵՐ

ԷԴՈՒԱՐԴ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԸ ՀՐԱԺԱՐՎԵՑ ՃԵՊԱԶՐՈՒՅՑ ՏԱԼ ԱՐՑԱԽՑԻ
ԼՐԱԳՐՈՂՆԵՐԻՆ

Ինչպես տեղեկացրել ենք, սեպտեմբերի 3-ին Ստեփանակերտ էին ժամանել ՀՀ արտգործնախարար Էդուարդ Նալբանդյանը և դիվանագիտական կորպուսի պատասխանատուները: Նրանք հանդիպումներ են ունեցել ԼՂՀ Ազգային ժողովում՝ պատգամավորների և ԼՂՀ արտգործնախարարության պատասխանատու աշխատողների հետ: Ապա հանդիպել են նախագահ Բակո Սահակյանի հետ:

ԼՂՀ արտգործնախարարության պատասխանատու աշխատողների հետ հանդիպման ժամանակ քննարկվել են մի շարք հարցեր՝ կապված ղարաբաղա-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման առկա վիճակի, խորհրդարանական դիվանագիտության աշխուժացման, արտաքին քաղաքական ասպարեզում տարվող աշխատանքների համակարգման և այլ խնդիրների հետ, հնչել են մի շարք գործնական առաջարկություններ,- այդ մասին տեղեկացնում է ԼՂՀ ԱԺ մամուլի ծառայությունը:
Պատվիրակության անդամներն այնուհետև հանդիպել են նախագահ Բ. Սահակյանին: Հանդիպումից հետո ՀՀ արտգործնախարարի մամուլի խոսնակը նախագահական նստավայր հրավիրված լրագրողներին հայտնել է, որ Է. Նալբանդյանը ճեպազրույց չի տալու:

Ուկրաինայում ՀՀ դեսպան Արմեն Խաչատրյանը լրագրողներին տեղեկացրեց, որ այցի ընթացքում փորձում են ծանոթանալ Ղարաբաղում առկա խնդիրներին, տեղեկանալ ղարաբաղյան հիմնախնդրի լուծման տրամադրություններին: Այն հարցին, թե հանդիպումների ժամանակ ինչ-որ համաձայնություններ կամ տարաձայնություններ եղե՞լ են, թե՞ ոչ, ՀՀ փոխարտգործնախարար Շավարշ Քոչարյանը հայտնեց. «Ի՞նչ անհամաձայնությունների մասին է խոսքը: Խոսքն այն մասին է, թե ինչպես անել, որ համատեղ աշխատանքն ավելի արդյունավետ լինի: Խոսքը նաև ղարաբաղյան կարգավորման մեխանիզմների մասին է, որ այդ ամենը լինի արդյունավետ, քանի որ մեր նպատակը ընդհանուր է»:
Դրանով ավարտվեցին հայ դիվանագետների արցախյան հանդիպումները:

ՏՈՆԱԿԱՆ ՏՐԱՄԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱՐՑԱԽՈՒՄ

Սեպտեմբերի 2-ին Արցախը նշեց անկախության հռչակման 18-րդ տարեդարձը: Ստեփանակերտի հուշահամալիրում լրագրողների հետ ճեպազրույցի ժամանակ ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանն ասաց, որ «18 տարիների ընթացքում մենք ունեցել ենք բազում փորձություններ, զրկանքներ, կորուստներ: Դրա հետ մեկտեղ մենք ունեցել ենք նաև նվաճումներ»: Նա նշեց, որ ողջ հայ ժողովրդի մասնակցությամբ նվաճված անկախությունը բացահայտել է այն գերագույն իմաստը, որ չկա հայրենիքից բարձր արժեք:

Անդրադառնալով ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացին, Բ. Սահակյանն ասաց, որ «այդ գործընթացն ակտիվություն չի կարող ունենալ, քանի դեռ հիմնական կողմը՝ Ղարաբաղը, ներկայացված չէ բանակցություններում: Միայն բանակցային գործընթացի ձևաչափը վերականգնելուց հետո մենք կարող ենք խոսել ակտիվ ժամանակաշրջանի մասին»,- ընդգծել է նա: Ինչ վերաբերում է ազատագրված տարածքների ճակատագրին, Բ. Սահակյանն առանց մանրամասնելու հայտնեց. «Մենք ԼՂՀ անկախությունը տեսնում ենք ոչ ԼՂԻՄ-ի տարածքների շրջանակներում, և այլ կերպ չի կարող լինել»: Հասկանալի չեղավ, թե «ոչ ԼՂԻՄ-ի տարածքների շրջանակներում»-ից որն է մնալու Արցախին՝ ազատագրված բոլոր հողե՞րը, դրանց մի մա՞սը, թե Արցախը Հայաստանին կապող մի «պորտալար»՝ Լաչինի միջանցք անվամբ...

Խոսելով Հայաստանի և Թուրքիայի օրերս հրապարակված երկկողմ հարաբերությունների զարգացման վերաբերյալ արձանագրությունների մասին, Բ. Սահակյանն ասաց, որ դժբախտաբար գործ ունենք մի այնպիսի երկրի հետ՝ ի դեմս Թուրքիայի, որտեղ խաբեբայությունը դեռ կազմում է նրա քաղաքականության մի մասը: «Մենք տեսնում ենք, թե արձանագրությունից հետո ինչպիսի մեկնաբանություններ են անում Թուրքիայի պետական պաշտոնյաները: Իհարկե, սա չի կարող մեզ հույս ներշնչել, որ այդ պահվածքով ու կեցվածքով կարող ենք ակնկալել ազնիվ և անկեղծ հարաբերությունների կառուցում...»,- նկատեց ԼՂՀ նախագահը: Նա հույս հայտնեց, որ Հայաստանն ու հայ ժողովուրդն այդ գործընթացից հաղթող դուրս կգա, որովհետև «Հայաստանի մտադրություններն ու տրամադրություններն ազնիվ են»:

Արցախի զինված ուժերի նախկին հրամանատար Արկադի Տեր-Թադևոսյանը (Կոմանդոս) պատասխանելով տարածքների հանձնման մասին հարցին, ասաց, որ «այս հողը, հրաշալի բնությունը մերն է, ու միշտ էլ մերը կմնա»: Կոմանդոսն ընդգծեց, որ լինելով զինվորական, ում ընկերներն այստեղ արյուն են թափել, դրական ոչինչ չի կարող ասել տարածքների հանձնման վերաբերյալ: «Ի՞նչ կարող ենք հանձնել, մենք այնքա՜ն ենք հանձնել՝ Շահումյանն ենք հանձնել, Մարտակերտը, Արծվաշենը, շատ հողեր ենք հանձնել, էլ ի՞նչ պիտի հանձնենք»: Նա հավելեց, որ չի հասկանում բոլոր նրանց, ովքեր խոսում են տարածքների հանձնման մասին:

Մատնացույց անելով արցախյան պատերազմի մասնակիցների Հուշահամալիրի տարածքում ամփոփված շիրմաքարերը, Արկադի Տեր-Թադևոսյանը հուզված ասաց. «Երբ գալիս ու նայում ես այս տղերքին, հասկանում ես, թե ինչ են արել նրանք, ինչումն է կայանում նրանց հերոսությունը»:
ԼՂՀ անկախության տարեդարձի առթիվ Արցախ էր ժամանել նաև ՀՀ նախագահը: Սերժ Սարգսյանը լրագրողներին ճեպազրույց չտվեց: Մեր կարծիքով, սովորության համաձայն, նա հարցազրույց կտա միայն հայաստանյան Հ1-ի պալատական մի թղթակցի:

Հ. ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ

 

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ

ՄԵՐ ՀԱՐՑԵՐԸ ՄԵԶ ՀԵՏ ՊԻՏԻ ՔՆՆԱՐԿԵՆ

Հարցազրույց Ղարաբաղյան շարժման առաջամարտիկ,
ԼՂՀ ԱԺ պատգամավոր ԺԱՆՆԱ ԳԱԼՍՏՅԱՆԻ հետ

- Տիկին Գալստյան, ղարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորման շուրջ վերջին շրջանի քննարկումներում շատ է արծարծվում նոր հանրաքվեի անցկացման թեման: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում Ղարաբաղում կրկնակի հանրաքվեի անցկացմանը:
- Նոր հանրաքվեն ամեն տեսանկյունից և ամեն առումով ամենամեծ անհեթեթությունն է, որ գոյություն ունի այդ մադրիդյան սկզբունքների մեջ: Էլ չեմ խոսում, որ դրանցում ընդհանրապես անվտանգության որևէ երաշխիք չկա: Շատ եմ տեսել, որ քաղաքական գործիչները երջանիկ դեմքով խոսում են հանրաքվեի մասին իբրև ձեռքբերում: Եթե որևիցե մեկը կողմ է նոր հանրաքվեի, ապա պիտի հասկանա, որ դրանով իսկ ջնջում է մեր այս 18 տարվա գոյությունը: Եթե դու նոր հանրաքվե ես անում, ապա ոչ միայն մեր անկախության հանրաքվեն ես կասկածի տակ առնում, այլև դրան հաջորդած մեր բոլոր ընտրությունները՝ նախագահական, խորհրդարանական, տեղական ինքնակառավարման մարմինների և այլն, և ամենակարևորը՝ մեր Սահմանադրության հանրաքվեն: Տրամաբանությունը դա է հուշում: Այսինքն, ուզում ես ասել, որ չկա՞ Արցախի Հանրապետությունը, որը գոյություն ունի, զարգանում է, իմիջիայլոց՝ շատ ավելի լավ, քան տարածաշրջանի որևէ ճանաչված երկիր: Ուրեմն՝ այդ ամենը ջնջում ես, աչք ես փակում այդ ամենի վրա: Ես գտնում եմ, որ հանրաքվեն ինչ-որ տեղ մեզ համար ստորացուցիչ պետք է լինի, քանի որ դրանով մենք ինքներս մեր ձեռքով կջնջենք մեր պատմությունը, իրականությունը: Սա՝ բարոյական կողմի մասին:
Եթե 1991-ին այստեղ բնակվող ադրբեջանցիները, որ շատ քիչ տոկոս էին կազմում, չեն մասնակցել հանրաքվեին, ընդսմին՝ իրենց իսկ կամքով, ապա մի՞թե դրանով կասկածի տակ է առնվում մեր հանրաքվեի իրավազորությունը, լեգիտիմությունը: Ի դեպ, Ադրբեջանի անկախության հանրաքվեն ևս անց է կացվել առանց Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության մասնակցության (Լեռնային Ղարաբաղի հայերը հրաժարվել են մասնակցել, ինչպես հրաժարվել են այստեղի հանրաքվեին մասնակցել ադրբեջանցիները), էլ չեմ ասում առանց Սումգայիթի, Բաքվի և մյուս բնակավայրերի հայ բնակիչների: Բայց որևէ մեկի մտքով անցնո՞ւմ է կասկածի տակ առնել Ադրբեջանի անկախությունը սոսկ այն պատճառով, որ հայերս չենք մասնակցել:

Հայաստանի քաղաքական էլիտայի ներկայացուցիչներից ոմանք խոսում են այն մասին, որ մեր զիջումը հենց այդ հանրաքվեին համաձայնվելն է: Բայց ես դա որպես զիջում չեմ ընկալում, այլ ընկալում եմ իբրև նահանջ, որը կասկածի տակ է դնում մեր հանրապետության գոյությունը: Սա իմ անձնական կարծիքն է, որն ինձ հետ կիսում է ժողովուրդը, որովհետև երբ ասում են հանրաքվե, ապա մարդիկ քմծիծաղով հարցնում են՝ ի՞նչ հանրաքվե... Այդ մարդիկ շատ լավ են հիշում հանրաքվեի օրը, թե ինչ պայմաններում են մասնակցել քվեարկությանը, որին, ի դեպ, ներկա էին նաև դիտորդներ աշխարհի տարբեր ծայրերից: Եւ դա եղել է երևի հետխորհրդային տարածքում ամենաժողովրդավարական հանրաքվեներից մեկը...
Եթե Ղարաբաղի անկախությունը լեգիտիմ չէ, ապա Ադրբեջանինն էլ է այդպիսին:

- Քննարկումների ժամանակ խոսվում է նաև կողմերի միջև վստահության մթնոլորտի ձևավորման մասին: Դուք դա հնարավոր համարո՞ւմ եք:
- Մարդիկ խոսում են հենց այնպե՞ս՝ խոսելո՞ւ համար: Չէ՞ որ գոյություն ունի իրականություն: Վստահության մթնոլորտի մասին խոսք չի կարող լինել միանգամայն հասկանալի պատճառներով. հրադադարից հետո ի՞նչ կա մեր ավագ ու երիտասարդ սերնդի հիշողության մեջ: Ես չեմ խոսում մեր սերնդի մասին, ովքեր պատերազմին մասնակցել են, այս մասին նույնիսկ ավելորդ է խոսել՝ ի՞նչ վստահություն կարող է լինել իմ և պատերազմի մասնակից ադրբեջանցու միջև: Չի կարող լինել: Բայց Ադրբեջանն ի՞նչ է արել, որպեսզի երիտասարդ սերունդն իրեն վստահի: Ադրբեջանական բանակի սպա Ռամիլ Սաֆարովը 21-րդ դարում իր յաթաղանային քստմնելի հոգեբանությամբ գործեց՝ կացնով սպանելով քնած հայ սպային: Սա՞ է մեր հիշողության մեջ: Կամ՝ Նոր Ջուղայի խաչքարերի ավերու՞մը: Թե՞ մարտի 3-4-ին սահմանում տեղի ունեցած դեպքերը, երբ Հայաստանում քաղաքական փոքր խառնաշփոթ էր: Այս ամենի կապակցությամբ ողջ աշխարհը լռեց: Ու հիմա էլ այդ լռող աշխարհն ուզում է անհեթեթ, անկապ ու ոչ հստակ ինչ-որ մադրիդյան սկզբունքներով մեզ ասել, որ կարող են երաշխավորել մեր անվտանգությունը:

- Իսկ ո՞րն է մեր անելիքն այդ դեպքում:
- Մեր անելիքն այն է, որ կարողանանք այս գործընթացում ներգրավված երկրների ներկայացուցիչներին, միջազգային հանրությանն ու համայն հայությանը հասանելի դարձնել, որ այս անհեթեթ վիճակը չի կարող շարունակվել: Եթե իրապես կարգավորման ու կայունության են ձգտում Հարավային Կովկասում, ապա պիտի բոլոր հարցերը քննարկեն նաև մեզ հետ: Ես ուզում եմ, որ բոլորը խոսեն մեզ հետ: Ես բոլորովին չեմ կասկածում որևէ մեկին Հայաստանում, առավել ևս նախագահին, բայց գտնում եմ, որ մեր ճակատագիրը, մեր հարցերը և բոլոր մանրամասները մեզ հետ պիտի քննարկեն: Ադրբեջանը պիտի մեզ ճանաչի ու նոր միայն գա մեզ հետ հարցեր քննարկելու:

- Տիկին Գալստյան, գաղտնիք չէ, որ մադրիդյան սկզբունքների շարքում գոյություն ունի արդեն վաղուց արծարծվող մի հարց ևս՝ տարածքների հանձնման վերաբերյալ: Ըստ Ձեզ, մենք ունե՞նք հանձնելու տարածք:
- Նայած ինչ տարածքի մասին է խոսքը:

- ԼՂՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված ներկայիս տարածքի:
- Ես Արցախի Հանրապետության քաղաքացի եմ, ապրում ու գործում եմ համաձայն մեր Սահմանադրության, ու որևէ քայլ Սահմանադրությունից դուրս չեմ անի: Եթե խոսում են հանրաքվեի մասին, ապա Արցախում հենց միայն այդ հարցով կարող է լինել հանրաքվե, որովհետև Սահմանադրության ցանկացած փոփոխություն կարող է լինել միայն հանրաքվեով: Այ դա հանրաքվեի հարց է:

- Պատերազմի վերսկսման մասին խոսակցությունները երբեք էլ չեն դադարում, հատկապես դրանով անընդհատ սպառնում է Ադրբեջանը: Դուք հնարավո՞ր եք համարում ռազմական գործողությունների վերսկսումը:
- Ես ոչինչ չեմ բացառում: Եթե պատերազմ վերսկսվի, ապա դա նորից կլինի Ադրբեջանի նախաձեռնությամբ: Վերը նշված փաստերը՝ հայ սպային կացնով սպանելը, Ջուղայի խաչքարերի ավերումը և այլն, խոսում են Ադրբեջանի բանակի դիմագծի մասին: Ես Ադրբեջանի փոխարեն այդպիսի դիմագիծ ունեցող բանակով որևէ պատերազմ չէի սկսի, որովհետև դրա արդյունքն ակնհայտ է: Բանակի հզորությունը միայն տեխնիկական հագեցվածության մեջ չէ, այլ բարոյահոգեբանական վիճակի: Ադրբեջանի գործելակերպը քնած մարդուն կացնով սպանելն է, բայց մենք քնած չենք լինելու պատերազմի ժամանակ, որ գան կացնով սպանեն մեզ:
Համենայնդեպս, այդ մասին պետք է շատ լուրջ մտածեն այն պետությունները, որոնք ուզում են, որ տարածաշրջանում կայունություն լինի: Այն սկզբունքները, որ իրենք ներկայացնում են, եթե անգամ իրագործվեն էլ, նույնիսկ ընդունելի լինեն Ադրբեջանի կողմից, որևէ կերպ չեն նպաստի տարածաշրջանային կայունությանը: Դա միանշանակ է:

- Մեկ անգամ չէ, որ Ղարաբաղում հայտարարվում է այն մասին, որ մադրիդյան սկզբունքները մեզ համար անընդունելի են, սակայն Հայաստանը շարունակում է բանակցել այդ սկզբունքների շուրջ: Ի՞նչ կասեք այս մասին:
- Ինձ թվում է, որ դա էլ երկար չի տևի, որովհետև այդ սկզբունքներն իրենց սպառել են, կամ արդեն սպառման եզրին են:
- Իսկ եթե Հայաստանը համաձայնի այդ սկզբունքներին, ի՞նչ պետք է անի Ղարաբաղը:
- Դա անհնարին է: Ինչպե՞ս կարող է Հայաստանի ղեկավարությունը հակառակվի ամբողջ հայության կամքին, բա էլ ո՞ւմ ղեկավարն է: Հնարավոր չէ դա: «Անալիտիկոն», N 8

ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ՆԱԵՎ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ Է

«ՆԷ»-ի ճեպազրույցը ՀՂՀ ԱԺ արտաքին հարաբերությունների
մշտական հանձնաժողովի նախագահ ՎԱՀՐԱՄ ԱԹԱՆԵՍՅԱՆԻ հետ

- Սեպտեմբերի 2-ին ԼՂՀ անկախության 18-րդ տարեդարձն է: Երկու տասնամյակ պետականորեն նշում ենք այդ տոնը: Առանց արցախյան կողմի, սակայն, բանակցություններ են տանում, փորձում որոշել մեր ճակատագիրը: Բանակցություններում քննարկվող հարցերի վերաբերյալ եղած հրապարակումները ենթադրել են տալիս, որ մի օր մենք կորցնելու ենք մեր պետականությունը: Ձեզ չի՞ թվում, որ մեր Անկախությունն այսօր դարձել է սակարկության առարկա:
- Հնարավոր է՝ մի քիչ բանալ հնչի, բայց մեր անկախությունը մեր անկախությունն է, և ոչ ոք չի կարող այն դարձնել «սակարկության առարկա»: Երկրորդ, անկախությունը ոչ միայն իրավունք, այլև, գուցե ավելի շատ, պատասխանատվություն է: Ես տպավորություն ունեմ, որ մեզանում ավելի հաճախ ընդգծվում է իրավունքը և, ցավալիորեն, շրջանցվում պատասխանատվությունը: Ահա դրանից էլ թյուր պատկերացում է ձևավորվում, որ ինչ-որ տեղ կարող են ինչ-որ նախագծեր իրացվել: Ոչ, չեն իրացվելու, եթե, իհարկե, Արցախի ժողովուրդը մինչև վերջ մնա սեփական ընտրության, որը, նորից եմ ուզում շեշտել, ամենից առաջ պատասխանատվություն է, տերը: Կարծում եմ՝ մեր ժողովուրդն ունի այդ մեծ ներուժը:

- Ղարաբաղն, ի վերջո, ընդունո՞ւմ է Մադրիդյան սկզբունքները, թե՞ ոչ: Հատկապես ի՞նչը չի ընդունում: Եվ Հայաստանն արդյո՞ք բանակցություններում պաշտպանում է Արցախի այդ դիրքորոշումը:
- Ես, բնականաբար, այն անձը չեմ, որ ինձ պետության և ժողովրդի անունից խոսելու իրավասություն վերագրեմ: Կարող եմ ասել, որ «մադրիդյան» կոչված սկզբունքները, որպես այդպիսին, այլևս անցյալ են: Սա չի նշանակում, թե վաղը միջնորդներն առաջարկելու են մի տարբերակ, որը լիովին բավարարելու է մեր հետաքրքրությունները: Չպետք է ունենալ չափազանցված սպասումներ: Այս առումով հարկ է նկատել, որ կարգավորման այն գաղափարը, որի վրա կառուցվել են «մադրիդյան» սկզբունքները, անընդունելի է առաջին հերթին Ադրբեջանի համար: Այսինքն, Ադրբեջանը չի ընդունում, որ ԼՂ կարգավիճակի հարցը կարող է լուծվել ազատ կամարտահայտությամբ, որի արդյունքները կունենան իրավական ուժ: Բանակցությունների հիմնական, առանցքային հարցը դա է: Եւ այստեղ կողմերն ունեն տրամագծորեն ներհակ ընկալումներ: Այն ամենը, ինչ ասում են միջնորդները, զանազան վերլուծական կենտրոնների ներկայացուցիչներ և քաղաքագետներ, կարելի է համարել ցանկություն: Խոսքն այն մասին է, որ, անշուշտ, կան ուժեր, ուժային բևեռներ, որոնք ձգտում են «ոսկե միջինի» մեկնակետով հարթել լարվածությունը: Նման վերաբերմունքը խիստ ուտիլտար է, և մեզ համար՝ անընկալելի: Իմ տպավորությամբ, այո, մեր ժողովրդի մտահոգությունները և հետաքրքրությունները Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հայեցակարգային դրսևորումներում բավարար չափով պաշտպանվում են:

- Ամիսներ առաջ ԼՂՀ ԱԺ պատգամավորների շուրթերից կոշտ հայտարարություններ հնչեցին, այդ թվում առ այն, որ Արցախը ՀՀ-ին չի լիազորել իր կողմից բանակցություններ վարել: Ընդհանուր տպավորությունն այսօր այն է, որ ԼՂՀ իշխանությունները կրկին հաշտվել են այն մտքին, որ Արցախի ճակատագիրը որոշեն առանց ղարաբաղյան կողմի մասնակցության: Արցախն արդյո՞ք լրջորեն ցանկանում է տեղ գրավել բանակցասեղանի շուրջ:
- Չէի ցանկանա վերաբերմունք արտահայտել իմ գործընկերներից ոմանց կողմից իրոք հնչեցված տեսակետի և մոտեցման շուրջ: Այդուհանդերձ, ասեմ, որ, իմ գնահատմամբ, նման հուզականությունը իրավիճակին բացարձակապես համարժեք չէր: Բանակցություններն ունենում են, այսպես ասած, վերելքի և վայրէջքի պահեր: Կարևոր է, որպեսզի կարողանանք էականը, ուղենշայինը առանձնացնել: Բանակցություններին ԼՂՀ մասնակցությունը, հավանաբար, չպետք է ընկալել այնպես, որ դրանով մեր մոտեցումները կդառնան լիովին ընդունելի: Դա, թող թույլ տրվի ասել, չափազանցված և ոչ իրատեսական ընկալում է: Կա մեկ անառարկելի, աքսիոմատիկ ճշմարտություն. բանակցություններում կողմերն ինչ-որ բան շահում են, ինչ-որ բան՝ կորցնում: Բանակցություններին մասնակից դառնալու համար, կարծում եմ, հարկ է, որ ԼՂՀ-ն որոշարկի այդ՝ «կորուստի» և ձեռքբերումի միջակայքը: Նույնը՝ նաև Ադրբեջանը: Սա շատ դժվար է, բայց եթե կա իրավիճակը հաղթահարելու ձգտում և կամք, ապա հակամարտության իրական կողմերը վաղ թե ուշ ստիպված են լինելու այդ ճանապարհն անցնել: Այսօր դա դեռևս տեսանելի չէ: Նույնիսկ չի էլ ուրվագծվում, ուստի, ամենայն հավանականությամբ, ամեն ինչ կվերադառնա իր շրջանը: Ներկայում ամենաիրատեսականը փաստացի իրավիճակի պահպանման հնարավորությունն է:

- ՀՀ կողմից մեզ համար անցանկալի փաստաթղթի ստորագրման դեպքում ինչպիսի՞ն կլինի ԼՂՀ պաշտոնական արձագանքը:
- Նման փաստաթուղթ Հայաստանը չի ստորագրի:

ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ ՄԵՐ ՁԵՌՔՈՒՄ Է

«ՆԷ»-ի ճեպազրույցը Արցախյան շարժման ակտիվիստ, «Կռունկ» կոմիտեի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի նախագահության անդամ, ղարաբաղա-ադրբեջանական պատերազմի վետերան, պահեստի գնդապետ ՌԱԶՄԻԿ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԻ հետ

- Սեպտեմբերի 2-ին ԼՂՀ անկախության 18-րդ տարեդարձն է: Երկու տասնամյակ է Արցախն ապրում է Ադրբեջանի լծից դուրս, ինքնուրույն կյանքով: Վերջին տասնամյակում, սակայն, բանակցություններ են տարվում՝ առանց ղարաբաղյան կողմի մասնակցության: Դեռ ավելին, բանակցությունների վերջնական արդյունքում Արցախը զրկվելու է իր բոլոր ձեռքբերումներից, ստանալով ինչ-որ անորոշ կարգավիճակ ու վտանգված ապագա: Ձեզ չի՞ թվում, որ Անկախությունն այսօր դարձել է սակարկության առարկա:
- Մեր անկախությունը ձեռք ենք բերել շատ տարիներ առաջ՝ հազարավոր մեր տղաների արյան գնով՝ հաղթող դուրս գալով մեզ պարտադրված պատերազմում: Ղարաբաղյան շարժումից մի քանի տարի հետո ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց: Չնայած ոչ ոք չի բեկանել միացման մասին Հայաստանի Գերագույն խորհրդի և Արցախի Ազգային խորհրդի 1989 թ. դեկտեմբերյան որոշումը, սակայն Հայաստանն անկախություն հռչակեց Հայկական ԽՍՀ տարածքում՝ առանց Արցախի: Մենք այլ ելք չունեինք, ստիպված եղանք մենք ևս անկախություն հռչակել:

Անկախության ճակատագիրը միայն մեր ձեռքում է: Պետք չէ հույսներս դնել ինչ-որ բանակցությունների վրա, սպասել, որ այնտեղ որոշեն մեր ապագան: Իսկ դրա համար անհրաժեշտ է ոչ միայն բացառել արտահոսքը, այլև ամեն կերպ նպաստել Արցախի վերաբնակեցմանը, ծայրամասային ու քայքայված գյուղերը շենացնելուն: Պետք է առնվազն հինգ տարով դադարեցնել հարկեր գանձելը, որպեսզի մարդիկ, քաղաքացիները, հատկապես գյուղացիությունը կարողանան ոտքի կանգնել, չմտածեն օտար ափեր մեկնելու մասին: Եթե այսօր Ղարաբաղի բնակչությունը կրկնապատկեինք կամ եռապատկեինք, ստիպված կլինեին մեզ հետ հաշվի նստել, հարգել ազատ ապրելու մեր իրավունքը...

- Բայց այդպես չեղավ, Ձեր թվարկածներից ոչինչ չիրագործվեց: Այսօր մենք ունենք այն, ինչ ունենք: Եթե վաղը, ասենք, ՀՀ իշխանությունները փորձեն մեզ պարտադրել, մեր վզին փաթաթել բանակցություններում ստորագրված ինչ-որ փաստաթուղթ՝ ազատագրված տարածքների հանձնում, ադրբեջանցի փախստականների վերադարձ, հայկական զինուժի դուրսբերում Ղարաբաղից և այլն, այդ դեպքում ի՞նչ պիտի անենք, կրկի՞ն փողոց դուս գանք՝ նոր հանրահավաքների:
- Կարծում եմ՝ գործը չի հասնելու դրան: Հայկական կողմից ոչ ոք չի համարձակվի նման փաստաթուղթ ստորագրել: Նման փաստաթուղթ ստորագրողը դրանով կվավերացնի սեփական դատավճիռը: Որպեսզի մեզ համար աննպաստ ցանկացած փաստաթղթի ստորագրում բացառվի, պետք է ավելի հզորացնենք մեր բանակը: Ադրբեջանն իր համար է հայտարարում, որ ժամանակակից ուժեղ բանակ ունի, մենք ու Հայաստանը գտնում ենք, որ մեր բանակն ամենաուժեղն է տարածաշրջանում: Ցանկացած բանակի ուժեղ կամ թույլ լինելը որոշվում է միայն պատերազմի դաշտում: Իսկապես մենք ուժեղ էինք և հաղթեցինք թվակազմով ու տեխնիկայով մեզ բազմիցս գերազանցող թշնամուն: Բայց այսօր ցավոք, այդ թվականների ոգին չկա ժողովրդի մեջ: Կամավոր գալիս, զենք էին խնդրում, պահանջում՝ թշնամու դեմ կռվելու համար:

- Ինչո՞ւ նախկին ոգին չկա, ո՞վ է մեղավոր դրա համար...
- Պատճառները շատ ու շատ են: Նախ և առաջ այսօր չկան այն մարդիկ, որ ղեկավարում էին Շարժումը: Անկեղծորեն նվիրված, պայքարող այդ մարդկանց 90 տոկոսը հիմա չկան: Եթե նրանք լինեին, այսօր զերծ կմնաինք բազում սխալներից:

- Իսկ ինչո՞ւ այդ մարդիկ չկան:
- Մի մասը դուրս են մնացել, մյուսներին դուրս են թողել քաղաքական գործընթացից, շատերն այսօր կենդանի չեն: Այս է իրողությունը: Այսօր մենք բազմաթիվ անելիքներ ունենք, որպեսզի կարողանանք դուրս գալ փակուղուց: Անգործությունը կամ նոր սխալները կործանարար են:

ՊԵՏՔ Է ՀՍՏԱԿԵՑՆԵԼ ԹԻՐԱԽՆԵՐԸ

Բնավ գաղտնիք չէ, որ Հայաստան-Թուրքիա բանակցությունների, ընդհուպ՝ օգոստոսի 31-ի զույգ պրոտոկոլների ստորագրման գլխավոր կնքահայրը Վաշինգտոնն է: Դեռևս 90-ականների կեսերից Մ. Նահանգները հետամուտ էր Թուրքիա-Հայաստան սահմանի բացմանը և երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը: Մեր հին լրագրողնեը կհիշեն, որ դեռևս 1998-ին Մ. Նահանգների դեսպանը Հայաստանում, Մայքլ Լեմոնը, դրամատիկ դարձնելու համար պետքարտուղարության ցանկությունը, լրագրողների այց կազմակերպեց դեպի Ախուրյան կայարան ու «ցույց տվեց» Հայաստանից Թուրքիա ձգվող, բայց չգործող երկաթուղու անհեթեթությունը և ափսոսանք արտահայտեց:

Ասենք՝ Վաշինգտոնը երբեք բաց չի թողել ձեռքից Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների հաստատման ուղղությամբ հայտարարությամբ հանդես գալու որևէ առիթ, նույնիսկ անուղղակիորեն կազմակերպելով «հաշտեցման» հանձնախմբերի հանդիպումներ:
Եվ այս պայմաններում տարօրինակ է թվում հայկական որոշ շրջանակների և նույնիսկ ամերիկյան կառույցներ ունեցող կազմակերպությունների ոգևորությունը սեփական՝ ազգային իշխանությունը քարկոծելու գործում, հայտարարված պրոտոկոլների որոշակիորեն աննպաստ կետերի կապակցությամբ: Չեմ կարծում, որ այդ վարքագիծը «ներսում առյուծ, դրսում՝ կատու» ժողովրդային ասացվածքի դրսևորումն է: Այլ՝ ինչպես մեր ժողովրդի պատմության ճակատագրական տարբեր հանգրվաններում՝ պատասխանատվությունն այլոց վրա գցելու հոռի սովորության: Մինչդեռ հարկավոր է, հատկապես նման պահերին, պատասխանատվությունը հավաքաբար ստանձնել և ուժեղացնել բանակցություններում մեր պետական ներկայացուցիչների դիրքերը թուրքական, և, այո՛, ամերիկյան ահռելի ճնշման պայմաններում:

Թիրախների հստակեցման կարիք ունենք, իսկապես: Այդ թիրախներից գլխավորը, սեփական իշխանություններից առաջ, Վաշինգտոնն է, ոչ այնքան բացասական, որքան պատասխանատվությունն ամբողջապես չստանձնելու իր ռեպուտացիայով: Գոնե վերջին 30 տարիներին ես չեմ հիշում որևէ դեպք, երբ Վաշինգտոնը լիարժեք կատարած լինի իր ստանձնած միջնորդական որևէ պատասխանատվությունն աշխարհի որևէ մասում: Ընդհակառակը, միշտ ձգձգել ու տևականացրել է տագնապները: Սակայն գոնե այս հարցում, որտեղ չունի կարևոր որևէ մրցակից (Մոսկվան ակտիվ դիտորդի կարգավիճակ է վերապահել իրեն, առայժմ), Վաշինգտոնը ստիպված է պատմական ու գործնական արդարության պաշտպանությամբ հանդես գալ:
Եվ այս առումով մեր ակնկալություններն առաջին հերթին ամերիկահայ կազմակերպություններից են...

 

ՀԱԿՈԲ ԱՎԵՏԻՔՅԱՆ

«Ազգ»

 

«ԻՄԱՑԵ՛Ք, ԱՅՆ ՄԵՏՐԸ, ՈՐ ԶԻՋՎԵՑ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻՆ, ՄՇԱԿՈՒԹԱԶԵՐԾ Է ԼԻՆԵԼՈՒ»

«Փոխզիջումը, օրինակ, ի վնաս հայկական կողմի, ի դեմս Հյուսիսային Արցախի կորստյան, կայացել է: Բայց մենք պատրաստ ենք ինչ-որ փոխզիջման և խոսում ենք և թմբկահարում ենք»,- մամուլի ասուլիսի ժամանակ ասաց Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության ՀՀ մասնաճյուղի տնօրեն, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը:
Նա նշեց, որ Հյուսիսային Արցախի հայաթափ լինելու 20 տարին է լրանում, սակայն մենք որևէ տեղ չնշեցինք, չհիշեցրինք Հյուսիսային Արցախի կորուստը: «Նա, ով կորցրել է և լուր չունի՝ ինչ է կորցրել, (իսկապես ես զգում եմ էդ վտանգը), էլի կկորցնի»,- ասաց հուշարձանագետը:

«Անցած ամբողջ 8-10 տարիներին՝ երբ երկրի արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանի ժամանակ ոչնչացվեց Ջուղայի գերեզմանոցը, և ըստ էության, նախիջևանահայությունը 2-րդ անգամ՝ ցեղասպանվեց՝ հետմահու և վերջնականապես արդեն, ի՞նչ արվեց: Մեր պետությունը, արտաքին հարաբերությունների մեջ, արտգործնախարարությունը ի՞նչ արեց առհասարակ»,- ասաց Սամվել Կարապետյանը:
Լրագրողի այն դիտարկմանը, թե գուցե Հայաստանն ամբիոն չունի, Սամվել Կարապետյանը պատասխանեց, որ Հայաստանն ունի խոսելու միջազգային ամբիոններ, քանի որ ամենատարբեր միջազգային կազմակերպություններում ներկայացված է առնվազն դիտորդի կարգավիճակով:

Նրա համոզմամբ՝ Հայաստանի դեմ հազար ու մի շահեր, մոտեցումներ, կեցվածքներ կարող են դնել, բայց մշակույթը միակ լեզուն է, որ հասկանալի է աշխարհին: Հետևաբար, փոխզիջումներից «բարբաջելու» փոխարեն պետք է աշխարհին հասկացնեինք, որ մշակույթով ներծծված տարածքը Ադրբեջանին հանձնելու դեպքում վնաս կկրի ողջ աշխարհը:
«Մենք այնքան պատկանելություն չունեինք և այնքան պատիվ, որ մեր կարուստը պատշաճ ձևով կարողանայինք ներկայացնել ու հասկացնել, որ «Իմացեք՝ այն մետրը, որ զիջվեց Ադրբեջանին, մշակութազերծ է լինելու, մշակութաթափ: Եվ, անշուշտ առաջին հարվածը մերն է, բայց նաև համաշխարհային քաղաքակրթությունն է աղքատանում»: Այս ուղու, այս լծակի վրա եթե աշխատեինք, արդեն ահագին արդյունք էինք ստացել»,- ասաց Ս. Կարապետյանը:
Նա հավելեց, որ նախորդ նախագահի ժամանակ Մեղրիի շրջանի ողջ ազգաբնակչությունը «կաթվածահար վիճակում էր, տարիներ շարունակ փշերի վրա էր», քանի որ խոսում էին Գոբլի ծրագրից, փոխանակումներից:

Ասուլիսի ժամանակ հարց եղավ Բավրա հայկական բնակավայրի սահմանագծի վերաբերյալ: Սամվել Կարապետյանն ասաց, որ 2000 թ.-ից սկսած՝ պարբերաբար այդ ճանապարհը հատել է:
«Ես մի բան էի տեսել, և դա ինձ վրդովեցրել էր: Մեր մաքսատունը, երբ Բավրա գյուղը վերջանում է, գյուղի եզրին է, գյուղի պոչին է: Վրացական մաքսատունը (վերջին գյուղը այն կողմից Ժդանով հայաբնակ գյուղն է) Ժդանով գյուղից 5-6 կմ է: Այսինքն՝ հայ-վրացական պետական սահմանի վրա էր վրացական մաքսատունը: Տարիներ շարունակ մեր մաքսատունը՝ Բավրային կպած է, որից մի 4-5 կմ դեռ կա մինչև Հայաստանի սահման, վրաց մաքսատունը՝ ճիշտ սահմանի վրա: Ակամա ստացվում է, որ 2 մաքսատների միջև եղած հատվածը կարծես «չեզոք գիտի» լինի,- ասաց հուշարձանագետը:

Նա հավելեց, որ վրացիները, փաստորեն, կարծեցյալ «չեզոք գոտու» հաշվին որոշել են առաջ գալ: Սամվել Կարապետյանը նշեց, որ նույն կերպ մենք կորցրինք նաև Շահումյանի շրջանի Գյուլիստան գյուղը: Շամշադինի շրջանի Խորանաշատի վանքն այսօր նույնպես հնարավոր չէ մուտք գործել, քանի որ հայերը Չինարի, Այգեձոր գյուղերից չբարձրացան վերև: Իսկ ադրբեջանցիները, տեսնելով, որ հայերը ներքևում են, անընդհատ առաջ գնացին:
«Ես խորհրդային տարիներին երբ Արցախ կամ Բաքու էի գնում, հիշում եմ, (ասենք, եթե տոմսն էլ առել եմ Բաքվից կամ Ստեփանակերտից) նստածս տեղը թուրք, ասենք, մի կին կմոտենա. «էսքան տեղ կտա՞ս, նստեմ»: «Դե, ինչ կա որ»,- տալիս եմ, նստում է: Եվ էդ հերիք է, որ մի 10 րոպեից դու գետնին հայտնվես»,- ասաց Սամվել Կարապետյանը՝ ցույց տալով, թե թուրք ուղեկիցն ինչպես էր ավտոբուսում կամաց-կամաց իրեն հրելով՝ գետին գցում:

Հուշարձանագետը նշեց, որ Արցախի ճակատային մասի բոլոր հատվածներում թշնամին փորձում էր առաջ գնալ, և որտեղ հակադարձ պատասխան էր ստանում, վերադառնում է իր ելման դիրք: Նրա խոսքերով՝ առաջ խրամատների միջև եղած տարբերությունը մինչև 1,5 կմ էր, բայց այժմ թշնամին, տեսնելով, որ հայկական կողմը ձայն չի հանում, ամեն անգամ 100-ական մետր առաջ գնալով, զգալիորեն կրճատել է այդ տարածությունը: «Վրացիները հողի խնդրում ադրբեջանցիների պես են գործում. քանի դեռ պատ չես դնում, առաջ են գալիս»,- ասաց Սամվել Կարապետյանը:

Վրացիները Թուրքիայի հետ պայմանավորվածություններ են ձեռք բերել պատմական հայկական Տայք նահանգի (ներկայիս Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան ծայրամաս) հայկական եկեղեցիները վերանորոգելու համար: Մի շարք հուշարձանների վերականգնումը արդեն սկսվել է: Հուշարձանագետը նշեց, որ վրացիների հավակնությունները դրսևորվել են դեռ ԽՍՀՄ-ի սկզբնական տարիներից, ընդ որում՝ ոչ միայն պաշտամունքային, այլև աշխարհիկ հուշարձանների նկատմամբ: Օրինակ՝ վրացիներին հաջողվել է հասնել նրան, որ 1953 թ. Մոսկվայում հրատարակված և ամբողջ աշխարհի կամուրջներին նվիրված աշխատության մեջ գրվի, թե «վրացական կամուրջներ են կանգուն ներկայիս Թուրքիայի Արդվին քաղաքի մոտ, Ճորոխ գետի վրա», և թվարկվեն Տայքի հայկական կամուրջները:

«Սա մասնագետների խնդիրը չէ միայն, որովհետև մասնագետները կամ թե իշխանությունները վերջապես դուրս են գալիս ժողովրդի ծոցից: Հայ իրականության մեջ մենք չենք ունեցել և այսօր էլ չունենք ազգային հասարակություն: Վրացիների մոտ միշտ հակառակն է եղել»,- ասաց նա: Վրացական տարբեր հեռուստաալիքներ բացեք, ինչքան ֆիլմեր են հանում... Օրուգիշեր ազգային հողի վրա աշխատանք է տարվում»,- ասաց նա: Նրա համոզմամբ՝ ազգային հարցերում հայերի կեցվածքը «համեմատելի չէ վրացիների կեցվածքի հետ»:

 

ՍՈՆԱ ԱՎԱԳՅԱՆ

«Հետք», Երևան

 

ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՉԵՆ ԹՈՂՆՈՒՄ ԾԱՌԵՐԸ ԿԱՆԳՆԱԾ ՄԱՀԱՆԱՆ

Վերջին տարիներին իսկական եղեռն է սկսվել Արցախի բնության դեմ, մասնավորապես ընկուզենիների, կաղնիների և այլ թանկարժեք ծառատեսակների դեմ: Ցավով պետք է նշել, որ բնության նկատմամբ այդ գիշատչական վերաբերմունքի պատճառն այն է, որ ոտնահարվում է օրենքի ու արդարության գերակայությունը և գերակայում է «վերևից» որևէ անհատի, մի մարդու կամքը:
Դա սկսվել է նախորդ նախագահի օրոք: Ասում են՝ Արցախից դուրս գալու անցակետում օրինապահները կալանել էին ավտոմեքենաները և կասեցրել արգելված ապրանքի դուրս բերումը երկրից: Սակայն նախկին նախագահը, որն այդ ժամանակ գտնվում էր Իսպանիայում, հազարավոր կիլոմետրերի հեռվից կարգադրել է թույլ տալ երկրից դուրս տանելու արգելված ապրանքը: Բա ո՞ւր մնաց օրենքը: Նման վիճակում պարզ չէ՞, որ չես կարող պայքարել «փայտագողերի», ընդհանրապես՝ ամեն տեսակի կարգազանցների, օրենքն ու արդարությունը ոտնահարողների, կոխկրտողների դեմ:

Օրերս այցելեցի ծննդավայր գյուղս‘ Ծաղկաշատ (Ղշլաղ) և շրջեցի գյուղի երբեմնի բաղերում: Հարևան նորագյուղցիների ակտիվ «օգնությամբ» շահ թթի շատ ծառեր վաղուց են չքացել, մնացել էին ընկուզենիները՝ թե դարավոր, թե մատղաշ: Բաղերի բազմադարյան արխի երկու կողմերում աստղերի հետ զրուցող ընկուզենիներ կային, հիմա հազիվ նշմարվում են բնության այդ հսկաների գետնամած բները: Հայտնի է, թե ինչքան արժեքավոր են ընկուզենիների բները և հասկանալի է, թե ինչու են հատել ծառերը: Սակայն զարմանք է պատճառում այն, որ կտրել-տարել են արխի երկու կողմերում աճած մատղաշ ընկուզենիները: Այժմ ընկուզենիների կատարներին ժամանակին սոսափող քամիները դառնադառն սուլոցով շշնջում են իրենց երբեմնի բարձրաթռիչ խոյանքների մասին:

Վիճակն ահավոր է նաև Համբարցունց բաղի ձորում. ամբողջ ձորի երկարությամբ այստեղ ու այնտեղ թափված են կացնահարված հսկաների ճյուղերը: Կտրած ծառերից մեկի ճյուղերն ընկել էին էլեկտրալարերի վրա, լույսն անջատվել էր, և տրանսպորտայինների հայտնի ամառանոցն ընկղմվել էր ականակիր խավարի մեջ: Ծառահատներն այնքան էին անտարբեր, որ ավելորդ էին համարել վերականգնել լույսը, սակայն մեծ եռանդով այդ խորախոր ձորից լիբոդկաներով Ղարաղշլաղի դաշտ են դուրս բերել եղեռնված ծառերի քանի՜-քանի տոննանոց բները: Իսկ ձորի միակ աղբյուրի մոտ տանող արահետներում թափված հսկա ճյուղերը համարյա անհնար են դարձրել աղբյուրին մոտենալը:
Հիմա հասկանալի՞ է, թե ինչու եմ այդքան հոլովում օրենք, արդարություն, կարգուկանոն բառերը: Որտե՞ղ էին բնության պահապանները՝ սկսած ամենաբարձր ատյանից՝ մինչև ստորին օղակները: Չէ՞ որ հնարավոր չէր բնության այդ հսկաներին թաքուն, գաղտագողի գետին տապալելը: Այո՛, տեսել են մարդիկ, ականատես են եղել այդ ոճրագործությանը, տեսել են, թե ինչպես են այդ հսկաներն իրենց աստղամերձ բարձունքից գահավիժում ներքև: Եւ ցավալին այն է, որ հանգիստ խղճով, օլիմպիական հանգստությամբ ունկնդրել են նրանց վերջին, ահեղամռունչ խռխռոցին… Ինչպե՞ս չնշել, որ գետնին են տապալել նաև «Պետրուսանց աղբյուրի» ձորի (Ռև գյուղ) հսկա, փառահեղ ընկուզենին:

Հանրահայտ են ընկուզենիների և կաղնիների անօրեն հատման փաստերը: Սակայն քչերին է հայտնի վայրի կեռասենիների (շնըգյուլասի) դժբախտ ճակատագիրը: Հիմա, ինչպես ասում են, ճրագով էլ ման գա,ս այդ ծառատեսակներից դժվար կգտնես: Առանց այն էլ այդ ծառատեսակը քիչ է տարածված Արցախում: Ինչ-ինչ բաների համար շնըգյուլասու փայտից անփոխարինելի մասեր են պատրաստում: Այլ վայրերի համեմատությամբ Ցեխ ձորում շատ կար այդ ծառատեսակից: Հիմա շատ խիչ շնըգյուլասիներ են մնացել կանգնած՝ բարբարոսաբար հատելու պատճառով:

Շատ տարիներ առաջ, նախկին նախագահի նախագահության տարիներին սկսված այս ծառաեղեռնը այսօր էլ շարունակվում է: Ականատեսները, նույնիսկ բնության պահպանության համար պատասխանատու ստորին օղակի աշխատողները՝ անտառապահները, իրենց տարածքում ընկուզենիներ, կաղնիներ ունեցող գյուղերի, վայրերի ղեկավարները, բնակիչները տրտնջում են, որ չեն կարողանում, իրենց ուժերից վեր է դիմակայել իբր «վերևների» դաբրոյով անօրինական ծառահատողների, բարձրաստիճան պաշտոնյաների, մեծ թե փոքր օլիգարխների ճնշմանը: Եվ, ցավոք սրտի, դա այդպես է: Փորձի՛ր որևէ գյուղում տեղի բնակիչներից իմանալու, թե ովքեր են եղեռնել ծառերը, ոչ մեկը քեզ ոչ մի տեղեկություն չի հաղորդի, չնայած բոլորն էլ գիտեն, թե ո՞ւմ հրամանով են գետին տապալվել դարավոր ընկուզենիները: Ավելին՝ շատ լավ գիտեն, թե անձամբ ով է իր «դրուժբա»-ով հատել ծառերը, տրանսպորտի ի՞նչ միջոցներով են դրանք հանել ձորերից և բարձել մեքենաները: Չի՛ք հարցիդ պատասխան, ձայն բարբառո հանապատի:

Ահա այսպիսի անտարբեր, ցավալի վերաբերմունք է արմատավորվել բնության պահպանության նկատմամբ: Նշված փաստերը եզակի չեն, այլ համատարած բնույթ են կրում: Բնության պահպանության գործում այս բարձիթողի վիճակն աններելի է, անհանդուրժելի: Ուստի հարցի էությունը ամենևին էլ միայն նշված վայրերին չի վերաբերվում, այլ անհրաժեշտ է համընդգրկուն (գլոբալ) մոտեցում, վերահսկողություն՝ անօրինական ծառահատումները կանխելու համար:
Հ. ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ