Օգոստոսի 9-10-ին Սոչիում կայացավ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի նախագահների հանդիպումը: Այդ կապակցությամբ անիմաստ չէ հիշել, որ ուղիղ 95 տարի առաջ, 1919 թ. օգոստոսի 10-ին, Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունները ստիպված էին Խորհրդային Ռուսաստանի հետ ստորագրել «Ժամանակավոր զինադադարի պայմանագիր», որով փաստացի հրաժարվում էին Ղարաբաղից, Զանգեզուրից և Նախիջևանից: Սա Մուստաֆա Քեմալի՝ Թուրքիայում  փաստացի «զուգահեռ իշխանության» պահանջն էր:

1920 թվականի օգոստոսի 10-ին, ինչպես հայտնի է, կնքվել է Սևրի հայտնի պայմանագիրը, որի համաձայն Թուրքիան ճանաչում էր Հայաստանը որպես «ազատ և անկախ պետություն», և Հայաստանն ու Թուրքիան համաձայվում են ընդունել ԱՄՆ պրեզիդեն Վուդրո Վիլսոնի որոշումը Վանի, Բիթլիսի, Էրզրումի և Տրապիզոնի վիլայեթների սահմանների, ինչպես նաև Բաթումով Սև ծով դուրս գալու Հայաստանի հնարավորության շուրջ:

Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Վրաստանի միջև սահմանները թողնված էին երեք հանրապետությունների բանակցություններին՝ անհրաժեշտության դեպքում Սևրի խաղաղության պայմանագիրը կնքող Անտանտի երկրների միջնորդությամբ: Թուրքիայից պայմանավորվող կողմը սուլթանական կառավարությունն էր:

Օգոստոսյան նույնօրյա այս երկու իրարամերժ պայմանագրերին նախորդել էին իրադարձություններ, որոնք պատերազմում պարտված Թուրքիայի համար նոր հորիզոնների էին բացել:

Դեռ տարի չէր անցել Բաքվի հայերի 1918թ. ջարդից, որը առիթ էր հանդիսացել 1918թ. սեպտեմբերի 20-ի ՌԽՖՍՀ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարի հերթական բողոքի նոտան հղելու  Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարությանը, որով դժգոհում էր, որ Բրեստ-Լիտովսկի համաձայնագիրը բազմակի խախտումների դեմ իրենց կողմից հղված բողոքներից (Документы внешней потитики СССР, հատոր I, Մոսկվա, 1957, էջ 338-371, 381, 401, 411, 423)  որևէ հետևություն չարած թուրքական իշխանությունները շարունակում են կանոնավոր բանակի միջոցով կոտորածներ իրականացնել Կովկասում (Документы внешней политики СССР, հատոր I , Մոսկվա, 1957, էջ. 491-492):

ՌԽՖՍՀ այս հերթական բողոքի նոտան, իհարկե, որևէ բան փոխել չէր կարող, եթե հաջորդ ամսին՝ 1918թ. հոկտեմբերին Անտանտի երկրներին պարտված երիտթուրքերի կառավարությունը հրաժարական չտար, պարագլուխները՝ Էնվերը, Թալյաթը, Ջեմալը…  չփախչեին Գերմանիա և հոկտեմբերի 30-ին նոր կառավարության հետ Անտանտի երկրները չկնքեին թուրքերի համար ծանր Մուդրոսի զինադադարի պայմանագիրը, որը, ի թիվս այլոց, պահանջում էր Կովկասից հետ կանչել օսմանյան բանակի զորամիավորումները:

Եվ մինչ 1919 թ. հունվարի 30-ին հայտարարվում է Օսմանյան կայսրության վախճանը, իսկ  փետրվարի 5-ից մինչև 1920թ. հունվարի 13-ը ընթանում էր երիտթուրքերի առաջնորդների դատավարությունը «Սահմանադրությունը խախտելու, Թուրքիան համաշխարհային պատերազմի մեջ ներքաշելու և հայերի զանգվածային բռնագաղթի ու կոտորածների համար», որի համար Ռազմական տրիբունալը մահապատժի էր դատապարտում գլխավոր գաղափարախոսներին, Ռուսաստան-Մուստաֆա Քեմալ հարաբերությունները բոլորովին այլ ճակատագիր էին պատրաստում Կովկասի և Թուրքիայի համար:

Ցեղասպանության նման համամարդկային ծանր հանցագործության հեղինակ երտթուրքերի՝ պատժից փախած առաջնորդները, ինչպես հայտնի է, հայտնվում են Մոսկվայում՝ բանակցելու  կազմալուծված, քայքայված Թուրքիայում ձևավորված նոր իշխանությանը՝ Մուստաֆա Քեմալին բոլշևիկյան իշխանության օգնությունը կազմակերպելու: Էնվերի, Թալիաթի, Ջեմալի հետ բանակցողը Կարլ Ռադեկն էր:

Հնարավոր է, որ բոլշևիկների մեջ էլ շատ չէին մարդիկ, ովքեր կհամաձայնեին այս մակարդակի արյունոտ ստորների հետ բանակցություններ վարել, բայց ոչ անսկզբունքային Ռադեկը. «Նա իրենից ներկայացնում էր անբարոյականության, ցինիզմի և գաղափարների, գրքերի, երաժշտության, մարդկանց գնահատման աներևակայելի խառնուրդ: Ճիշտ այնպես, ինչպես կան գույները չտարբերող մարդիկ, Ռադեկը չէր ընկալում բարոյական արժեքները: Քաղաքականության մեջ նա իր տեսակետները փոխում էր շատ արագ, ինքն իրեն վերագրելով ամենահակասական լոզունգներ: Նրա արագ մտքի, սուր հումորի, բազմակողմանի ընթերցանության հետ միասին Ռադեկի այս որակներն էին, հավանաբար, ժուռնալիստիկայում նրա հաջողության գաղտնիքը: Նրա հարմարվողականությունը նրան շատ օգտակար էր դարձնում Լենինի համար, ով միաժամանակ երբեք լուրջ չէր ընդունում նրան… Նա երբեք չէր շփոթվում այլոց վերաբերմունքից… Ես տեսել եմ, թե ինչպես էր նա ջանում շփվել իր հետ նույն սեղանին նստելուց հրաժարվող, նրա ձեռքը սեղմելուց խուսափող և նույնիսկ որևէ փաստաթղթի վրա նրա ստորագրության կողմքին  իրենց ստորագրությունը դնելուց հրաժարվող մարդկանց հետ: Նա ուրախ էր հենց միայն այդ մարդկանց իր անվերջանալի անեկդոտներով զվարճացնելու հնարավորության համար: Չնայած ինքն էլ հրեա էր, նրա անեկդոտները համարյա բացառապես հրեաներին նվաստացնող անեկդոտներ էին»  (Балабанова А. И. Моя жизнь - борьба. Мемуары русской социалистки 1897-1938, Москва: ЗАО Центрополиграф, 2007,  Էջ 258-259):

Քսաներորդ դարի քսանականների այս Ժիրինովսկին էր, ով Լենինի հանձնարարությամբ բանակցում էր թուրք դահիճների հետ, ովքեր Մուստաֆա Քեմալի անունից խոստանում էին Թուրքիան վերականգնելու և Թուրքիա-Ադրբեջան անխափան հարաբերություններում «հայկական պատնեշը» վերացնելու գործում բոլշևկյան Ռուսաստանի օգնության դիմաց «սոցիալիզմը ներմուծել Թուրքիա»՝ սկսելով կովկասյան թուրքերից՝ Ադրբեջանից: Քեմալի հանցագործ բանագնացների հետ բանակցությունների սեղանի շուրջ միայն Ռադեկն էր ըստ երևույթին համաձայնել նստել:

Մուստաֆա Քեմալի կողմից Թուրքիայում սոցիալիզմը ներդնելու «գնի» մեջ մտնող կարևոր հարցերից մեկը հայերի և Հայաստանի հարցն էր: Այդ կապակցությամբ երիտասարդ հայ բոլևշիկ Ա.Միկոյանը 1919 թ. դեկտեմբերի սկզբներին Լենինի համար շարադրել է Ցեղասպանության ընթացքում ջարդված թուրքահայերի և Թուրքահայաստանի հետագա ճակատագրի շուրջ «կոմունիստական կուսակցության» վերաբերմունքի ծրագիրը, որով Ցեղասպանության հետևանքով դատարկված Արևմտյան Հայաստանում պետականություն վերականգնելու հայ ժողովրդի ցանկություններն անվանում է «իմպերիալիստական-գաղութային», «զավթողական» և նույնիսկ «շովինիստական» այն հիմնավորմամբ, որ երեք-չորս տարի առաջ այնտեղ հայ ժողովրդի կոտորվելու հետևանքով կենդանի հայեր չեն մնացել, այնտեղ միայն մուսուլմաններ են ապրում, և հայերի վերադարձն այնտեղ սպառնալիք կստեղծի մուսուլմանների համար: «Եվ առհասարակ,- պնդում է Միկոյանը,- միասնական ու անկախ Հայաստանի գաղափարը վնասակար, հանցավոր ու ռեակցիոն քիմերա է, որի դեմ պետք է պայքարի մեր կուսակցությունը» (ՀԱԱ, Ֆ-Պ. 1022, g.5, գ. 306, թ. 18-24; http://genocide.ru/lib/barseghov/responsibility/v2-1/0648-0685.htm#655):

Իրականում Միկոյանի այս գրությունը արտահայտում էր 1919թ. թուրքական պահանջը: Անտանտի երկրներին պարտված Թուրքիան եղբայրության, սոցիալիզմի,  «բոլոր ճնշվածների ազատագրման» խոստումներ էր շռայլում բոլշևիկյան Ռուսաստանին, խոստանում էր համատեղ պայքար «համաշխարհային իմպերիալիզմի» դեմ, բայց պահանջում էր հարգել իր առկա իմպերիան և մասնավորապես իր համար վերացնել հայկական հարցը: Բոլշևիկյան Ռուսաստանը, որի խղճին Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով ծանրացած  էր հայկական ցեղասպանության մեղսակցությունը, այնքան հրապուրված էր «թուրքական սոցիալիզմի և թուրքական բարեկամության» հեռանկարով, որ «հայկական հարց» կոչվածը չէր կարող այդ ճանապարհին կանգնել:

Մինչ հայ բոլշևիկ Միկոյանը շարունակում էր թուրքական պահանջների կովկասյան գնի շուրջ Մոսկվայի համար նախապատրաստել «Խորհրդային Ադրբեջանի» սահմանների՝ Մուստաֆա Քեմալի քիմքին հարմար տարբերակի հիմքերը, մուսավաթական Ադրբեջանում շարունակվում էին հայերի կոտորածները, հատկապես կենտրանանալով Ղարաբաղի և Զանգեզուրի հատվածներում: Ադրբեջանի կառավարության կողմից Ղարաբաղի և Զանգեզուրի նահանգապետ նշանակված Խոսրով բեկ Սուլթանովը և հատկապես նրա եղբայրը ամեն ինչ անում էին՝ հայերի վիճակը անհուսալի դարձնելու համար: Օրինակ, Ղարաբաղի՝ Շուշիից ոչ հեռու գտնվող Կայբալիքենդ հայկական գյուղի 1919 թ. հուլիսի սկզբի անիմաստ թվացող կոտորածը, որտեղ, ըստ անգլիական զինվորական միսիայի տվյալների, 700 բնակչից կենդանի էին մնացել միայն 11 տղամարդ, 87 կին ու երեխա: Կայբալիքենդի կոտորածից հետո Սուլթանովը բլոկադայի ենթարկեց Շուշիի հայկական թաղամասը, իսկ Ադրբեջանի պառլամենտական հանձնաժողովի՝ Կայբալիքենդի դեպքերն «ուսումնասիրող» նախագահ Կ. Կարաբեկովը 1919 թ. հուլիսին 7 –ին զեկուցեց, որ «1919թ. հուլիսի սկզբին Շուշիի մերձակա մուսուլմանական գյուղերի բնակիչները, անհանգստացած Շուշիի հայկական թաղամասի կողմից լսված  կրակոցներից, շտապել են Շուշի: Ճանապարհն անցնում էր Կայբալիքենդ գյուղի մոտով, այստեղ տեղի է ունեցել հրացանաձգություն, արդյունքում զոհվել են մի քանի հայեր և գեներալ-նահանգապետի ջանքերով ու ադրբեջանական զորամիավորումների շնորհիվ միջադեպն ավարտվել է»:

Խնդիրն այսպես ներկայացնելուց հետո Կ.Կարաբեկովն այնուհետև մանրամասն «բացատրում է» Էիրվանի ու Ելիզավետպոլի նահանգների և մասնավորապես Կայբալիքենդ գյուղի հայերի կոտորածների պատճառը. Դա Հայաստանի Հանրապետության և Ղարաբաղի  հայերի դավադիր աշխարհաքաղաքական ծրագիրն է:

Սա մի օրինակ է, թե ինչպես էր նախապատրաստվում Ղարաբաղի և Զանգեզուրի տարածքներն Ադրբեջանին հանձնելու քեմալական պահանջի կատարումը. ա/Կովկասյան թուրքերը «ապստամբ հայերին» կոտորում են մի գյուղում, պառլամենտը պաշտոնապես վավերացնում է «մի քանի հայերի» մահը, բ/ «ապստամբ հայերից պաշտպանվելու համար» Շուշիի հայերի նկատմամբ վերհասկողությունն ուժեղացվում է, գ/ հրապարակային քննարկվում են հայերի դավադիր աշխարհաքաղաքական ծրագրերը և նրանց «մեղքը» հայերի կոտորածներում:

Այս սարսափելի կոտորածներն այլևս Խորհրդային Ռուսաստանի բողոքը չեն հարուցում: Որքան նման է այսօրը երեկվան՝ Ադրբեջանը լայնածավալ գրոհ է սկսում Հայաստանի դեմ և միջազգային հանրությունից պահանջում է սանկցիաներ կիրառել Հայաստանի դեմ: Իսկ Ռուսաստանը կոչ է անում կողմերին զսպվածություն ցուցաբերել:

Բայց վերադառնանք «երեկվան». 1919 թ. օգոստոսի 12-ին, Շուշիից անգլիական զորամիավորումների դուրս գալուց հետո,  Սուլթանովը դադարեցնում է Շուշա-Եվլախ երկաթգծի աշխատանքը, փակում Լեռնային Ղարաբաղ տանող բոլոր ճանապարհները, և Ղարաբաղի հայկական իշխանություններից վերջնագրով պահանջում 48 ժամվա ընթացքում ճանաչել Ադրբեջանի իշխանությունը:

Թակարդում հայտնված հայերը օգոստոսի 22-ին համաձայնագիր են ստորագրում, ըստ որի  Լեռնային Ղարաբաղը իրեն համարում է «ժամանակավորապես Աբրբեջանի Հանրապետության կազմում» (մինչև Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսում հարցի վերջնական որոշումը), հայերը պահպանում են ինքնակառավարումը՝ ի դեմս Ղարաբաղի հայկական ազգային խորհրդի, հայերի զինաթափման գործընթացը դադարեցվում է, իսկ Ադրբեջանը մինչև հարցի վերջնական լուծումը Ղարաբաղում զորք չի պահում: Սակայն 1920թ. հենց սկզբից Սուլթանովն ավելացնում է ադրբեջանական զորամիավորումները և տեղական մահմեդական բնակչության զինումը:

1920 թ. Ադրբեջանի հայերի համար սկսվում է չափազանց ծանր իրավիճակ:  Բոլոր կողմերից տեղեկություններ են ստացվում տեղական վարչակազմերի անհավատալի բռնությունների, միլիցիայի ծաղր ու ծանակի, բանդիտների հարձակումների, կողոպուտների ու կոտորածների մասին, իսկ «բողոքել չի կարելիե, քանի որ բողոքողներին մահացու վտանգ է սպառնում»: Կենդանի մնացած հայ բնակչությունը խուճապահար փորձում է փախուստի ելքեր որոնել, բայց բոլոր ճանապարհները նրանց առաջ փակ էին: Եվ մինչ «կարմրող թուրքերն» ու «կարմիր կոմունիստները»բանակցում էին Թուրքիա սոցիալիզմ ներմուծելու թուրքական պահանջների շուրջ, մուսավաթական Ադրբեջանում հայերի կոտորածները շարունակվում էին, իսկ մարտ ամսին Ղարաբաղում տեղի է ունենում Շուշիի հայերի սարսափելի կոտորածը:

Ադրբեջանահայության սարսափները հասել էին բոլոր անտրամաբանական սահմաններին, երբ վերջապես Լենինն ու Մուստաֆա Քեմալը ըստ երևույթին համաձայնության են գալիս «զիջումների» շուրջ: 1920թ. ապրիլի 26-ին, Թուրքիայի Ազգային Մեծ ժողովի բացումից երեք օր հետո, Մուստաֆա Քեմալն օգնության խնդրանքով և դիվանագիտական հարաբերություններ ձևավորելու առաջարկով պաշտոնապես դիմում է Խորհրդային կառավարությանը, պարտավորվելով «…իմպերիալիստական պետությունների դեմ պայքարելու և բոլոր ճնշվածներին ազատագրելու նպատակով ռուսական բոլշևիկների հետ միավորել մեր ողջ ռազմական գործողությունները»:

Այդ նամակից ճիշտ երկու օր հետո,  ապրիլի 28-ին Ադրբեջանը հաշտ ու խաղաղ, հայտարարում է իր «խորհրդային» դառնալու իրողությունը և, իհարկե, առաջին իսկ քայլը «Խորհրդային ռուսաստանից» օգնության խնդրանքն էր: Չնայած արտաքին վայելչության պահպանության փորձերին (հայտարարություն տարածվեց, որ Ադրբեջանական խորհրդային անկախ հանրապետության ժամանակավոր ռազմա-հեղափոխական կոմիտեն իշխանության է եկել Բաքվի հեղափոխական պրոլետարիատի և Ադրբեջանի աշխատավոր գյուղացիության կամքով և և այդ իշխանությունը հին մուսավաթական կառավարությունը հայտարարում է ժողովրդի դավաճան և անկախության թշնամի),  այնուամենայնիվ հայտարարվեց, որ պառլամենտն աշխատում է նույն կազմով (!!) և տեղական վարչակազմերը շարունակում են հանգիստ աշխատել իրենց տեղերում: Այս տարօրինակ «հեղաշրջումը» տեղի էր ունեցել Ադրբեջանական պառլամենտի հանգիստ որոշմամբ, որտեղ ապրիլի 27-ի արտակարգ նիստի ընթացքում կոմունիստները պահանջագիր էին ներկայացրել  իշխանությունն իրենց հանձնելու վերաբերյալ  և գիշերվա ժամը 12-ին պառլամենտական հանձնաժողովը որոշել է բավարարել այդ պահանջը («Борьба» N 96, ապրիլի 30,- «Погромы армян в Бакинской и Елизаветпольской губерниях в 1918–1920 гг., Ереван, 2003, էջ 469-470):

Այդ համաձայնությունների կայացումից հետո 1920թ. ապրիլի 28-ին 11-րդ կարմիր բանակը հանգիստ, առանց դիմադրության մտնում է Բաքու: Կովկասյան թուրքերն այլևս դեմ չէին պաշտոնական Մոսկվայի փաստացի իշխանությանը, քանի որ համաձայնությունը կայացել էր օսմանյան թուրքերի՝ ի դեմս Մուստաֆա Քեմալի, հետ, և կառուցվել էր կովկասյան թուրքերի պահանջների հաշվառումով՝ Հայաստանի դեմ: Ադրբեջանը հայտարարվում է խորհրդային
:
Այնուհետև դեպքերն սկսում են զարգանալ գլխապտույտ արագությամբ: Մոսկվան հայկական հարցում փաստացի ստանձնում է Մուստաֆա Քեմալի կամքի կամակատարի դերը, որը հանգում էր կովկասյան և օսմանյան թուրքերի տարածքային պահանջների պաշտպանությանը: Հաջորդ օրը, ապրիլի 29-ին Ադրբեջանի հեղկոմը հեռագիր է ուղարկում Հայաստանի կառավարությանը. «Ադրբեջանի Խորհրդային Հանրապետության բանվորա-գյուղացիական կառավարությունը ի դեմս Հողափոխական Կոմիտեի պահանջում է. առաջին) ձեր զորքերից ազատել Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը, երկրորդ) վերջ տալ ազգամիջյան կոտորածներին, այլապես ԱԽՍՀ Հեղկոմը ստիպված կլինի պատերազմի մեջ մտնել Հայաստանի Հանրապետության հետ:  Ուլտիմատումի վեջնաժամկետը երեք օր է»:

Թուրք-ռուսական անդրկուլիսային այս քննարումները և դրանից բխող հետևանքներն, անշուշտ, հայերի համար անակնկալ չէին: Թիֆլիսում Հայաստանի դիվանագիտական առաքելության  հայտարարության մեջ այդ կապակցությամբ ասվում է. «Ադրբեջանական բանակը միացել է խորհրդային բանակին: Թաքուն առևտուրն ավարտվել է, գործարքը կայացել է»: Այդ գործարքի գինը արյունն է:

Ազգայնական Ադրբեջանի հետ խորհրդային իշխանության համաձայնությունը գնվել է հայ ժողովրդի արյամբ. Խորհրդային և ադրբեջանական միացյալ բանակը, ինչպես անօրինակ ցինիզմով  հայտարարել է Բաքվի իշխանավոր «կոմունիստ» Սուլթանովը, գրոհում է Հայաստանի, հայերի դեմ: Արևելքում խորհրդային քաղաքականությանը որոշիչը բոլշևիկների և պանիսլամիստների ուժերի միությունն է, Կովկասում՝ բոլշևիկների և թուրքական: Այդ մասին մենք վաղուց էինք խոսում: Բոլշևիկները ջանասիրաբար դա  ժխտում էին… «Կոմունիստական» իշխանության առաջին քայլերից մեկը հայերի դեմ ռազմական կոմպանիան շարունակելն է: Համիդ Սուլթանովի հայտարարության համաձայն,  «կարմիր» ադրբեջանա-խորհրդային զորքերը «հայերի դեմ» գրոհն սկսում են Եվլախից: Նույն Սուլթանովի հայտարարությամբ այդ հակահայկական կոմպանիայի նպատակը ադրբեջանա-խորհրդային զորքերի միավորումն է Անատոլիական զորքերի հետ…» (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ.276, ց.1, գ. 3. թ. 183-184,- Погромы армян…, էջ 470-471): Այսպիսով, ոչ մեկի համար գաղտնիք չէր Ադրբեջանում բոլշևիկների հաստատման գինը՝ քեմալական թուրքիայի զորքերի հետ միավորմամբ:

Հիրավի, Կովկասի հայ բնակչության համար Ադրբեջանի խորհրդայնանալը վիճակ չէր փոխել: Օրինակ, մայիսի քսանմեկին հիմա էլ բոլշևիկների ներկայացուցիչն է զեկուցում մարզերում իրավիճակի մասին՝ ներկայացնելով հայերի նկատմամբ ճնշումները, սպանությունները, կրոնափոխության հարկադրանքը, բազմահազար որբերի թշվառ վիճակը: Ճիշտ է, հիմա մեղավորները դասակարգային են՝ «բեկերը», «կուլակները»  և այլն, բայց չգիտես ինչու զոհը «էթնիկական է»՝ հայերը (Погромы армян…, էջ 472-473):

Մինչ զարգանում էին ռազմական գործողությունները, խորհրդայնացված Բաքվում «կոմունիստներն» սկսել էին դաշնակցականների և դաշնակցականների անվան տակ՝ հայերի ձերբակալությունները: Այդ գործում նրանք նոր դաշնակից ունեին՝ հայ բոլշևիկները: 1920 թ. հուլիսի 17-ին Ադրբեջանում Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցիչը զեկույց է ուղարկում Հայաստանի Արտաքին գործերի նախարարին. «Հայերի ձերբակալությունները մասսայական բնույթ առան: Զարմանալի բարեխիղճ կերպով շղթայազերծ ստրուկների նման այդ գործում եռանդ են թափում հայ կոմունիստները: Այսպես կոչված «Դաշնակցականների գործը» նրանց է հանձնված. դրանք են ձերբակալում ըստ իրանց հայեցողության, դրանցից է կազմված քննիչ հանձնախումբը Արտավազդ Հովհաննիսյանի նախագահությամբ:

Ձերբակալվածներին հարց ու փորձ են անում, թե ովքեր են դաշնակցականները, որտեղ են պահված նրանց զենքերը, ինչ կապ ունեն դաշնակցության հետ և այլն: Քչերն են արձակվում, մեծամասնությունը տնքում է բանտերում անտանելի պայմանների մեջ: Դաշնակցական անվան տակ բանտարկված են հազարավոր բոլորովին անմեղ և անմասն հայեր…» (ՀՀ ՊԱ. ֆ. 278, ց. 1, գ.32, թ. 40-41, պատճեն: Ձեռագիր,- Армянские погромы, с.475-476):

«…Ձերբակալվածներից ոմանք շարունակում են տառապել Բագվի բանտերում, իսկ մյուսներն էլ, մեր ստացած ամենավստահելի տեղեկությունների հիման վրա, գնդակահարված են: Այդպիսիններից առայժմ տալիս են պարզ կերպով Պողոս Չուբարի, Գրիշա Պետրոսյանի, Աբգար Պապյանի, Մովսես Գրիգորյանի և Ջաղեթյանի անունները: … Բագվի իշխանությունները կատարյալ իրավունք են տվել հայ մեծամասնականներին կազմակերպել Հայկական Կարմիր գնդեր և ուղարկել Հայկական սահմանները: Հայկական կարմիր զինվորներն ուղարկվում են դեպի Ղազախ և Շամշադին, որտեղից և սկսելու են իրենց հետագա գործողությունները: Դրանք կազմելու են Կարմիր բանակի առաջավոր մասերը, որոնց թիկունքին կանգնած է Կարմիր բանակը: Առայժմ հավաքում են կամավոր զինվորներ, որոնց խոստանում են ամեն օր հաց տալ. նրանք ստանալու են ռոճիկ ու շոր, իսկ ընտանիքները ապահովվելու են Խորհրդային Ռուսաստանի հաշվին: Այդպիսի կոչեր արդեն արված են Գանձակում, Ղարաբաղի ու Շամշադինի հայկական գյուղերում: Զենքի տակ մտնող հայ կամավորը միանգամայն համոզված է, որ իրեն ուղարկելու են մուսաֆաթիստների և բեկերի դեմ կռվելու, որոնք հանգիստ չեն և պատրաստվում են դարձյալ կոտորածներ: Ֆրոնտ գնացող հայ զինվորը երբ տեսնում է, որ ինքը խաբված է ու ուզում է ետ դառնալ իր խաղաղ աշխատանքին չեն թողնում՝ առաջարկելով, որ դու մոբիլիզացիայի ես ենթարկված և պարտական ես ծառայել» (РР д², э. 200, у. 1, •. 581, ГГ. 119 Ясз.-120: м³н,с³ун³Н е³пЧ,Э: Ш,щ,Э³•Зс: Погромы армян, с.477-479):

1920թ. հուլիսին, երբ «կարմիր բանակի» անվան տակ ադրբեջանական զորամիավորումները մտել էին Զանգեզուր, հուլիսի 10-ին Միկոյանը հերթական հեռագիրն է ուղարկում Մոսկվա, զգուշացնելով, որ «Ադրբեջանը նախկին սահմաններում (??-Հ.Խ.) պահպանելու անկարողությունը մուսուլմանական զանգվածը կհամարի դավաճանություն, հայամետություն կամ Խորհրդային իշխանության թուլություն: Թե՛ այս, թե՛ այն կարող են դառնալ Խորհրդային իշխանության դեմ լարված ապստամբության պատճառ: Զանգեզուրում և Ղարաբաղում դաշնակցականների մուտքը կընդհատի հեղափոխության զարգացումը Թուրքիայում, կզրկի նրանց մեր օգնությունից և նրանց համար կստեղծի սպառնալի թիկունք¦ (ԽՍՀՄ Արտաքին գործերի նախարարության արխիվ, գ.56822, թ.36), իսկ 1920 թ. հուլիսի 29-ին ևս մի հեռագիր է ուղարկում՝ այս անգամ Օրջոնիկիձեին. «…Մենք դեմ չենք Հայաստանի հետ խաղաղությանը, բայց ոչ մի դեպքում Ղարաբաղի ու Զանգեզուրի գնով» (Телеграмма А.Микояна Г. Орджоникидзе. 29.06.1920 // РГАСПИ, ф.64, оп.1, д.17, л.134):

Մինչ հայ բոլշևիկները մտահոգվում էին «Թուրքիայում հեղափոխության զարգացման ընդհատման» հեռանկարով, Ադրբեջանի թուրք բոլշևիկները արագորեն կազմակերպում էին  տարածքային հարցերի լուծումը. «Ադրբեջանի ներկա քաղաքականության գլխավոր ուշադրությունն ուղղված է դեպի ռուս-հայկական բանակցությունները: Ամենահեռավոր և թույլ հավանականությունը, որ Զանգեզուրը և Ղարաբաղը կարողանա անցնել Հայաստանին, ոտքի է հանել ամբողջ Ռևկոմը և թրքական ակտիվ շրջանները, նաև հայ կոմունիստների մի ստվար մեծամասնություն, որոնք ռմբակոծում են Մոսկվան հատուկ պատվիրակություններով, դիվանագետներով և այլն: Այդ հավանականությունն էր, որ շտապեցրեց Զանգեզուրի գրավումը: Այստեղ զուգադիպում են մի քանի նկատառումներ, ամենից առաջ համաթրքական ծրագիրն է Տաճկաստանի հետ միանալու համար: Նախիջևանի, Շարուրի և Սուրմալուի վրայով մի կորիդոր ստեղծել դեպի Տաճկաստան. այս ծրագիրը, որ մուսավաթական իշխանության վերջին օրերին կարծես թե բոլորովին լքված էր, այսօր հարություն է առել հսկայական ծավալով և շատ մեծ թափով: Անշուշտ, Մոսկվայում և սոցիալիստական շրջաններում այդ ծրագրի իրագործումը պատճառաբանվում է անհրաժեշտությամբ ամբողջությամբ միանալու «Կարմիր» Անատոլիայի հետ: Այստեղ օժանդակում է նաև Ռուսաստանի և Տաճկաստանի դաշնը, իսկ գործողությունների համար բարոյական նեցուկ է հանդիսանում հայ կոմունիստների մի բավական ուժեղ հոսանք, որը տնտեսական նկատառումներով անհրաժեշտ է համարում Ղարաբաղի և Զանգեզուրի միացումը Ադnբեջանին: Ահավասիկ բոլոր այս հանգամանքները զուգորդված առաջ բերին Զանգեզուրի գրավումը: Իսկ Մոսկվայում իրենց տեսակետը պաշտպանելու նպատակով ուղարկել են մի հատուկ պատվիրակություն, որի մեջ մտնում են գլխավորաμար աջ կոմունիստ ուժեր Մամեդ Հասան Հաջինսկու նախագահությամբ: Այդ պատվիրակությունը հրահանգ ունի Մոսկվայում պահանջել իրենց տերիտորիալ ծրագրի իրագործումը՝ այն պատճառաբանությամբ, որ Ադրբեջանի մուսուլմանության համակրանքը գրավելու միակ միջոցն է այն, որ Ադրբեջանին կցվեն ոչ միայն Ղարաբաղը և Զանգեզուրը, այլև Նախիջևանը, Շարուրը և Սուրմանլուն: Այդ տեսակի քարտեզներ ներկայում զարդարում են ռևկոմի նախագահի և քարտուղարի սենյակների պատերը: Նույն այդ նպատակով էլ  ուսեյնովը անսպասելի կերպով մեկնեց Մոսկվա»,- գրում է Բաքվում Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցչությունը (РР д², э. 200« у. 1, •. 4, ГГ. 2¬3: ´Э³•Зс: Т,й³•Зс,-Погромы армян, с. 479-480):

Այս բոլոր գործողությունները գլխապտույտ արագությամբ զարգանում էին Սևրի պայմանագրին ընդառաջ, որն ինչպես վերը ասվեց, ստորագրվեց 1920 թ. օգոստոսի 10-ին, բայց նույն օրը կնքվեց նաև Հայաստանի Հանրապետության հետ ժամակավոր զինադադարի պայմանագիրը՝ Ղարաբաղից, Զանգեզուրից և Նախիջևանից հրաժարումով: Մուստաֆա Քեմալի և կոմունիստ Ռադեկի բանակցությունները խիստ արդյունավետ էին օսմանյան և կովկասյան թուրքերի համար: Դրանից երկու շաբաթ անց, օգոստոսի 24-ին, ինչպես հայտնի է, Քեմալի հետ կնքվեց «Բարեկամության նախնական համաձայնագիրը», որով Ռուսաստանը պարտավորվեց Քեմալին տրամադրել մեծ ծավալի ռազմամթերք և ֆինանսական միջոցներ՝ «բոլոր ճնշվածներին ազատագրելու նպատակով»:

Ինչպես և պետք էր ենթադրել՝ Մուստաֆա Քեմալի առաջին գործը եղավ «բոլոր ճնշվածներին ազատագրել» Ցեղասպանությունից փրկված հայերին վերացնելու ծրագրով: 1920 թ. սեպտեմբերի վերջին Թուրքիայի Արևելյան բանակի հրամանատար նշանակված Քյազիմ Կարաբեքիրը, ռուսական զենքով զինված, հարձակվում է Հայաստանի վրա: Այդ հարձակման նպատակի մասին երկար վերլուծությունների կարիք չկա, այն ինքնին հասկանալի է Թուրքիայի արտգործնախարարի պաշտոնակատար Ահմեդ Մուխթար փաշայի՝ 1920 թ. նոյեմբերի 8-ին Ք. Կարաբեքիրին ուղղված գաղտնի գրությունից, որտեղ մասնավորապես հրահանգվում էր. «Ոչնչացնել հայերի բանակը, բռնախլել զենքը և բաժանել մուսուլմաններին, հայերին զրկել նոր բանակ ստեղծելու իրավունքից, տիրել երկաթուղիներին և անմիջական ուղղակի կապ հաստատել ադրբեջանական թուրքերի հետ» (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 113, ց. 3, գ. 31, թ. 6;  «Հայաստանի Հանրապետություն», 16.03.1991): Անշուշտ իմպերիալիստների ու ճնշվածների մասին խոսք չկա:

Գործն արված էր, հայ աշխատավոր ժողովրդի ճակատագրով «մտահոգ» բոլշևիկյան իշխանությունները թե Երևանում, թե Մոսկվայում խուլ էին, չէին տեսնում, չէին լսում կոտորվող հայերի տառապաների մասին: Փոխարենը նրանք շարունակում էին բացարձակի հասցնել հայ ժողովրդի ինքնապաշտպանության հնարավորությունների կազմալուծումը: 1921թ. հունվարի 24-ին հրամայում են դեռևս կենդանի մնացած բոլոր սպաներին հավաքվել հայկական նախկին պառլամենտի շենքում «վերագրանցման համար»… ձերբալում են նրանց և ուղարկում Ռյազանի համակենտրոնացման ճամբար»: Ճիշտ այն ժամանակ, երբ թուրքերը բառի բուն իմաստով կոտորում էին Շիրակի և Լոռվա բնակչությունը և հարյուրավոր անթաղ դիակները կուտակում ճանապարհների վրա (Мартиросян Г. Еще об одной белой странице черного предательства. –«Литературная Армения», 1994, № 7-9, էջ 99):

Ավելի ուշ Մուստաֆա Քեմալը պիտի գրի, որ այդ պատերազմի նպատակը «հայկական բանակն ու հայկական պետությունը» ոչնչացնելն էր (Мустафа Кемаль, Путь новой Турции, т. 3, М., 1932, էջ 102): Ապրիլից մինչև սեպտեմբեր մոռացվել էր «բոլոր ճնշվածներին ազատագրելու նպատակը», եթե երբևէ այդ նպատակը եղել էր: Հայաստանը ծանր պարտություն կրեց: Բայց դեռ առջևում էր հայերի ստորացման գաղափարական հիմնավորումը:

1921թ. մարտի 4-ին, ռուս-թուրքական Մոսկվայի պայմանագրից օրեր առաջ, «Жизнь национальностей» հանդեսում հրատարակվում է մի ծավալուն հոդված, որով հիմնավորվում է, որ սոցիալիզմի գաղափարների տարածման համար մեծ զոհողություն է անհրաժեշտ, և այդ զոհողությունը ընկած է հայ ժողովրդի ու Հայաստանի ուսերին: Պետք է ըմբռնումով մոտենալ այն բանին, որ Անկարայի կառավարությունը չի կարող և չի ուզում հրաժարվել իր նացիոնալիզմից, բայց խորհրդային երկրները պետք է հաղթահարեն իրենց նացիոնալիզմը, իրենց տարածքներն ու նույնիսկ իրենց համախոհների առանձին խմբեր զոհաբերեն հեղափոխության զարգացման շահերին:

Ընդ որում «խորհրդային երկրներից» խոսքը գնում է բացառապես Հայաստանի և հայերի մասին: Ադրբեջանը, օրինակ, հայաբնակ Ղարաբաղը, Նախիջևանը և Զանգեզուրը պահանջելիս «նացիոնալիստ չէ», իսկ Հայաստանը «հավատալով պրոլետարական հեղափոխության անխուսափելիությանը, պետք է անվարան զիջումների գնա այլ, այդ թվում նացիոնալիստական տերություններին», քանի որ Թուրքիան,  իր խոստումներին հակառակ, չի գնում սոցիալիզմի առանց նախնական տարածքային զիջումների, և այդ զիջումները Հայաստանի հաշվին են, քանի որ ոչ Ռուսաստանը, ոչ Ադրբեջանը Թուրքիայի հետ վիճելի տարածքներ չունեն:

Կրկնվում են տարի ու կես առաջ Միկոյանի առաջադրած փաստարկները՝ հայերը պետք է մոռացության տան ցեղասպանության հանցագործությունը, հիշեն, որ իրենք իմպերիալիստական զավթողական ակտ են կատարել պատմականորեն իրենց պատկանող Կարսն ու Արդահանը ետ գրավելիս, քանի որ թուրքերին մինչ այդ հաջողվել էր կոտորել այդ տարածքների հայերին և հիմա արդեն այնտեղի բնակչության մեծ մասը մահմեդականներ են: Հայերը պետք է գիտակցեն համաշխարհային սոցիալիզմի հանդեպ իրենց առաքելությունը, որը ոչ այլ ինչ է, քան…թուրք հանցագործներին հանցագործ չհամարելը և նրանց հանդեպ  բարյացակամությունն ու զիջողամտությունը, հուսալով, որ առաջիկայում ստեղծվելու է «Վրացական, Հայկական և Անատոլիական թուրքական ֆեդերացիա, որի շուրջը կմիավորվեն արևելքի այլ երկրները» (Ամբողջական տեքստը տես Хомазури Г.П., Социальные потрясения в судьбах народов (на примере Армении), М., 1997, 215-218):  Այսպիսով, սկզբից ևեթ նախանշվում է Հայաստանի տեղն ու դերը. Այդ տեղը՝ դեպի արևելք սոցիալիզմի արտահանման տարածքն է, դերը՝ «հայկական նացիոնալիզմը», որ տվյալ դեպքում նույնն է՝ իր շահերն ու իր տարածքները, զիջելն է Թուրքիային, ցեղասպանության հանցագործությունը մոռանալը, իր հայրենիքը մոռանալը և Թուրքիայի հանդեպ ջերմ բարյացկամությունը՝ «հանուն հեղափոխության զարգացման»:

Արդյունքում փաստացի ռուս-թուրքական համատեղ ջանքերով ինքնիշխան Հայաստանի դաշնակցական կառավարությունը տապալելուց հետո խոնարհ հարս դարձած հայ բոլշևիկների օգնությամբ 1921 թ. կնքվեցին ռուս-թուրքական Մոսկվայի (մարտի 16), ապա՝ Թուրքիայի և Ռուսաստանի ու Անդրկովկասի երեք երկրների «եղբայրության և բարեկամության»՝ Կարսի (հոկտեմբերի 21) Հայաստանի համար կողոպտչական պայմանգրերը, որոնցով Թուրքիային հանձնվեց պարտված Հայաստանի հանրապետության տարածքների կեսը, Ադրբեջանին՝ Նախիջևանը, և Խորհրդային Հայաստանին պարտավորեցրեց հրաժարվեց Սևրի պայմանագրից, «եղբայր ու բարեկամ» ընդունել Հայաստանին թշնամի մնացող քեմալական Թուրքիային: Այս պայմանագրերին հայ հանրության խուլ անհամաձայնությունը հետագայում զգալի դեր է խաղացել ԽՍՀՄ ընդհանուր քաղաքական բռնաճնշումների հայաստանյան իրողությունների ժամանակ՝ հայ մտավորականությանը «ազգայնական», «իմպերիալիստական», «հակասովետական» մեղադրանքներ ներկայացնելիս, գուցե նաև 1949 թ. հայ ժողովրդի դեպորտացիան իրականացնելիս:

Չնայած Մուստաֆա Քեմալի, իսկ նրա մահից հետո Թուրքիայի Հանրապետության կառավարությունների կողմից այդ պայմանագիրն արհամարհելու բազմաթիվ ապացույցներին, մինչև այսօր ՌԴ-ն, շարունակելով  Խորհրդային Ռուսաստանի ավանդույթները, գովերգում է Թուրքիայի հետ ձեռք բերված այն բարեկամությունը, որի արդյունքում ԽՍՀՄ-ը բազմաթիվ անգամներ նյութական օգնություն է ցուցաբերել այդպես էլ չխորհրդայնացած, մաքուր «բուրժուական, իմպերիալիստական» Թուրքիային, մի երկրի, որը հռչակվելուց անմիջապես հետո որդեգրեց թանձր ազգայնականության, Թուրքիայի բոլոր ճնշվածներին և սոցիալիստներին հետապնդելու ու ցեղասպանության շարունակման ներքին քաղաքականությունը՝ մշտապես ազդելով նաև ազգակից Ադրբեջանի վրա (Ստալինի մահից և Բերիայի գնդակահարությունից հետո Ադրբեջանի կենտկոմի քարտուղար Բաղիրովի՝ ԽՍՀՄ դատախազ Ռուդենկոյի հարցաքննությունը  ի հայտ բերեց, որ օսմանյան թուրք էմիսարները մեծ հաջողությամբ զարգանում էին Ադրբեջանական ԽՍՍՀ կառավարման համակարգում,- Политбюро и дело Берия. Сборник документов, М., 2012, էջ 587-592): Մասնավորապես Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրման 80-ամյակի առթիվ Թուրքիայում ռուսական դեսպանության կայքէջում տեղադրված շնորհավորական ուղերձը լի է Թուրքիայի հանդեպ ռուսական անդավաճան բարեկամության հավաստիացումներով (տես http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html):

Ի՞նչ նոր առաջարկություն է պատրաստում Ռուսաստանը այսօրվա Հայաստանի Հանրապետությանը: Գուցե Հայաստանը պետք է զոհաբերել Եվրասիականության առաջատար Ղազախստանի կողմից թուրքական զանգվածը միավորելու հայտի՞ն: Հանուն սլավոնա-թուրքական եվրասիականության լուսավոր ապագայի: Ովքե՞ր են Հայաստանի և հայերի սլավոնա-թուրքական եվրասիականության բոլշևիկները:

ՀՐԱՆՈՒՇ ԽԱՌԱՏՅԱՆ, 
Ազգագրագետ
Lragir.am