1992 թ. հունիսի 13-ին ռուսական բանակի 23-րդ դիվիզիան զավթեց և հայաթափեց Շահումյանի շրջանը՝ Հյուսիսային Արցախը հանձնելով ադրբեջանցիներին։ Ավելի քան 10 հազար հայեր տեղահանվեցին, տեղի ունեցան հայերի սպանություններ, նրանց ահռելի սեփականությունը թալանվեց։

Ռուսական բանակն այնուհետեւ պետք է ներխուժեր Մարտակերտ եւ շարունակեր Ղարաբաղի հայաթափումն ու հանձնումը։

Շահումյանի շրջանի իրադարձությունները խորապես ուսումնասիրված չեն «հասկանալի» պատճառներով։ Հայաստանի խորհրդարանում այդ ժամանակ փակ լսումներ տեղի ունեցան, որի ժամանակ եղան բացահայտումներ թե ռուսական բանակի գործողությունների, թե Հայաստանում այդ օպերացիայի աջակիցների մասով։ Սակայն, թեման ընդհանուր առմամբ մնաց փակ։
Սակայն, տեղի է ունեցել այնպիսի իրադարձություն, որն անհնար է ծածկել «հայ-ռուսական բարեկամությամբ, չնայած արդարացումների ու բացատրությունների փորձերին։

Շահումյանի շրջանում տեղի ունեցածը կարելի է համարել հայ-ռուսական «հարաբերությունների» քաղաքական կլասիկա։ Դրա էությունը հետեւյալն է՝ Ռուսաստանը Կովկասում կարող է ամրապնդվել միայն հայկական շահերի հաշվին եւ հայկական տարածքները Ադրբեջանին հանձնելու միջոցով։ Իսկ երբ Ռուսաստանը հեռանում է Կովկասից՝ հայկական գործոնը տարածաշրջանում ուժեղանում է։

Այս սխեման հստակ դրսեւորվեց Գյուլիստանի 1813 թ. պայմանագրից հետո, երբ հայկական տարածքները ռուսները հանձնեցին մահմեդական կառավարման, 1918-20 թվականներին, երբ Կովկաս վերադարձող Ռուսաստանը Ղարաբաղը, Նախիջեւանը եւ հայաբնակ այլ շրջաններ հանձնեց Ադրբեջանին։ Նույն սխեման կրկնվեց 1992-ից հետո, երբ քաղաքական ու տնտեսական աղետի մեջ հայտնված Ռուսաստանը հեռացավ Կովկասից, եւ հայերը սկսեցին հաղթանակներ տանել, թեեւ Ռուսաստանը շարունակում էր աջակցել Ադրբեջանին։

Սա է հայ-ռուսական հարաբերությունների քաղաքական սխեման։ Ռուսաստանի ու Հայաստանի շահերը խոր քաղաքական եւ պատմական հակասության մեջ են։ Հայաստանի ինքնիշխանությունը եւ քաղաքական հաջողությունը պայմանավորված է Կովկասից Ռուսաստանի «հեռանալով»։ Այսինքն, երբ Հայաստանն ինքնիշխան պետություն է։

Ներկայում սխեման կրկնվում է։ Կովկասում Ռուսաստանը փորձում է ամրապնդվել, եւ Հայաստանի գաղութացումն ընդամենն առաջին քայլն է։ Հաջորդ քայլով Ռուսաստանը փորձելու է ամբողջացնել այդ սխեման, Ադրբեջանի հետ համաձայնության գալով։
Սրանք են Շահումյանի քաղաքական դասերը Հայաստանի համար։

Lragir.am