ԱՐՑԱԽՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ-ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄ-88

Շուտով կլրանա Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժման 21-ամյակը, որը Հայոց պատմության մեջ մնացել է որպես ազգային-հոգևոր զարթոնքի և փառավոր հաղթանակի մի զորավոր էջ: Այն իր նշանակությամբ վաղուց հատել է ազգայինի սահմանը և ստացել աշխարհաքաղաքական իմաստ՝ իր դրական և բացասական հետևանքներով հանդերձ: Շարժման ընթացքում՝ Ադրբեջանի կողմից սկսած պատերազմում տանելով համոզիչ հաղթանակ, հայ ժողովուրդը վերահաստատել է հայկական կենսատարածքում՝ Հայկական բարձրավանդակում իր ապրելու իրավունքը: Հաղթանակի շնորհիվ Հայաստանը (ներառյալ Արցախը) հնարավորություն է ստացել աշխարհին արժանապատվորեն ներկայացնելու իր պահանջատիրությունը ոչ միայն ազատագրված Արցախի նկատմամբ, այլև չլուծված Հայկական հարցի վերաբերյալ: Ցավոք, հայկական դիվանագիտությունը, ՀՀ նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի գլխավորությամբ, ի զորու չեղավ միջազգային հանրությանը ըստ արժանվույն հրամցնելու հայ ազգի օրինական և իրավական պահանջները: Ռազմի դաշտում տարած փառավոր հաղթանակը, հետագա պարտվողական քաղաքականության պատճառով («Հայաստանը հաղթել է ոչ թե պատերազմը, այլ ճակատամարտը» - ՀՀ Բանակի գերագույն գլխավոր հրամանատար) հայկական դիվանագիտությունը չկարողացավ օգտագործել և պարտված Ադրբեջանին պարտադրել իր պահանջները: Հաջորդ իշխանությունները, նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի գլխավորությամբ, Հայկական հարցից առանձնացրեցին Ցեղասպանության միջազգայնորեն ճանաչման խնդիրը, դարձնելով այն արտաքին քաղաքականության ուղղություններից մեկը և հասան զգալի հաջողությունների: Բայց, այսպես կոչված, ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման ուղղությամբ տարվող աշխատանքները մտան փակուղի, ԼՂՀ-ն էլ դադարեց բանակցությունների լիարավ կողմ լինելուց:

Մեր կարծիքով՝ ղարաբաղյան հիմնախնդիրն այնպես, ինչպես ներկայացվում է, գոյություն չունի: Այն գերտերությունների կողմից արհեստականորեն ստեղծած քաղաքական ծուղակ է, որի նպատակն է՝ տարածաշրջանում պահպանել ազդեցությունը: Փաստն այն է, որ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ադրբեջանն անկախացել է և, իրավական տեսանկյունից, կորցրել իր ազդեցությունը բռնակցված Արցախի և Նախիջևանի նկատմամբ: Նախիջևանը հայաթափվել է, իսկ Արցախը ազգային-ազատագրական պայքարի շնորհիվ ձեռք է բերել փաստացի անկախություն և ազատորեն կարող էր վերամիավորվել Հայաստանին: Ադրբեջանը պատերազմել է Արցախի դեմ, տեղահանել Հյուսիսային Արցախի հայ բնակչությանը, գրավել Շահումյանի շրջանը և Մարտակերտի ու Մարտունու շրջանների որոշ մասեր, բայց և կրել խայտառակ պարտություն:

Ազգային¬ազատագրական պայքարի շնորհիվ արցախցիները, ազատագրելով  Հայրենիքի մի զգալի մասը, կառուցում են ինքնիշխան, ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետություն: Թե դա ինչքանով է արդարացված կամ ճշմարիտ քայլ, թողնենք ժամանակի փորձությանը: Բայց մի բանում հայը հաստատ համոզվել է. ազգային, տարածքային հարցերը համազգային ու ռազմավարական նշանակություն ունեն, հետևաբար, դրանք լուծվում են ոչ թե գրասենյակներում, վեհաժողովներում, միջազգային իրավունքի մասնագետների կամ դիվանագետների հիմնավորված թեզիսներով, այլ, նախ՝ ծրագրավորված ու նպատակաուղղված պայքարի միջոցով (հարկ եղած դեպքում՝ մարտի դաշտում), ապա ազատագրված հայրենիքը շենացնելու նպատակով հոգևոր-մշակութային, քաղաքական, տնտեսական ասպարեզներում կատարած աշխատանքներով: Հույս պահել, որ միջազգային իրավունքի շնորհիվ գերտերությունները կլուծեն «ղարաբաղյան հիմնախնդիրը»՝ ինքնախաբեություն է: «Ազգերի ազատ ինքնորոշումը», «տարածքային ամբողջականության սկզբունքը» և նմանատիպ այլ սկզբունքներ, պարզապես, բարի ցանկություններ են, եթե չասենք՝ կեղծիքներ, հորինված փոքր և փոքրաթիվ ազգերին դիվանագիտորեն խաբելու, հպատակեցնելու կամ կախվածության մեջ պահելու համար: Եթե միջազգային իրավունքը երկու երես չունենար, ապա վաղուց Փենջաբը, Ասամը, Քաշմիրը անջատված կլինեին Հնդկաստանից, Տիբեթը՝ Չինաստանից, Բասկիան՝ Իսպանիայից և Ֆրանսիայից, Աբխազիան և Հարավային Օսիան՝ Վրաստանից, քրդական բնակավայրերը՝ Թուրքիայից, Իրանից ու Իրաքից, Կուրիլյան կղզիները՝ Ռուսաստանից և այլն:

Քսանմեկամյա բարձունքից նայելով և ծանոթ լինելով Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժման վերաբերյալ բազմաթիվ հրապարակումների, կարծում եմ՝ Շարժումը կարոտ է համակողմանի, գիտական ուսումնասիրման և ճիշտ գնահատականի:

Փիլիսոփայությունից հայտնի է, որ ազգային-ազատագրական հեղափոխությունը ծնունդ է առնում ազգային-ազատագրական շարժումից և ուղղված է.

- օտարերկրյա տիրապետության վերացման,

- ազգային անկախության նվաճման,

- ազգային-գաղութային ճնշման ու շահագործման ոչնչացման,

- ազգերի ինքնորոշման իրավունքի իրականացման,

- ազգային պետության ստեղծման,

- այլ պետության հետ միավորման կամ համադաշնության ստեղծման:

Վերը շարադրվածից դժվար չէ եզրակացնել, որ արցախյան ազգային-ազատագրական շարժումը վերածվել է հեղափոխության և, արդյունքում, ստեղծվել է անկախ պետություն: Իսկ ինչո՞ւ չի վերամիավորվել Հայաստանին, մի՞թե մեր նպատակը անկախ պետության ստեղծումն է եղել: Նման հարցերին ի պատասխան, նշվում է, որ տվյալ ժամանակահատվածում միակ և ճշմարիտ քայլը դա է եղել: Որպեսզի հարցի պատասխանը թերի չմնա, ավելացնում են նաև, որ «անկախ պետությունը» միջոց է նպատակին՝ Միացմանը հասնելու համար: Նախ՝ եթե իրոք անկախ պետության ստեղծումը անհրաժեշտ քայլ է եղել, ապա ինչո՞ւ այդ քայլը առաջադրող կամ պարտադրող պետությունը կամ պետությունները ԼՂՀ անկախությունը մինչև հիմա չեն ճանաչել: Բացի դրանից՝ անկախ պետություն ստեղծելու և միջազգայնորեն ճանաչվելու գործնթացը ավելի բարդ է, քան ճանաչված պետության կազմի մեջ մտնելը, մանավանդ որ առկա են թե՛ իրավական, թե՛ պատմական բոլոր հիմքերը: Գոյություն ունի շրջանառվող մի այլ տեսակետ, ըստ որի ԼՂՀ անկախության հռչակումը փոխզիջում է: Այդ տեսակետի կողմնակիցների հիմնավորումը շատ թույլ է և խոցելի: Նախ՝ հետաքրքիր է իմանալ. Ադրբեջանը ընդունե՞լ է այդ փոխզիջումը և դրա փախարեն ի՞նչ է զիջել: Բացի դրանից՝ Ադրբեջանի համար ի՞նչ տարբերություն, թե Արցախը բաժանվելուց հետո (իրավաբանորեն՝ վերջնական բաժանումը տեղի է ունեցել 1991թ. դեկտեմբերի 1-ին) անկախ պետություն է ստեղծո՞ւմ, թե՞ միանում է այլ պետության:

 Ճշմարտության դեմ չմեղանչելու համար պետք է խոստովանել, որ արցախյան ազգային-ազատագրական շարժումը կրել է տարերային բնույթ: Շարժումը ծնվել և ծավալվել է մեր՝ հայերիս մեջ, բայց ինչ-ինչ պատճառներով լիովին չի համապատասխանել հայության գաղափարական, քաղաքական և կազմակերպական հասունացմանը: Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժումը, որը վերածվել է հեղափոխության, համահունչ չէր իր էությանը, մասնավորապես՝ բացակայել է հեղափոխության առաջատար և կազմակերպող ուժը՝ ավանգարդը, համայն հայությունը ըստ կարևորության աստիճանի՝ իրազեկված և այնքան էլ պատրաստված չէր համազգային նպատակասլաց պայքարի: Նշվածների օգտին կարող են վկայել նաև այն փաստերը, որ «Ղարաբաղ», «Միացում», «Կռունկ» կոմիտեները ստեղծվել են Շարժման ամենաեռուն տարիներին:

Մի կարևոր հանգամանք ևս. հայկական դիվանագիտությունը, այսպես կոչված, ղարաբաղյան հիմնախնդրի լուծման հարցում առաջնային է համարում ազգերի ինքնորոշումը, դրանով իսկ նսեմացնելով տարածքային ամբողջականության սկզբունքը: Բայց իրականում այդ սկզբունքները ոչ միայն չեն հակասում, այլ լրացնում են մեկը մյուսին: Խնդիրը կայանում է նրանում, որ մենք հայերս ազգային-ազատագրական պայքարի ենք ելել ոչ թե օտարի տարածքում ինքնորոշվելու, այլ՝ վերացնելու օտարի գաղութային լուծը, շահագործումը, վերականգնելու պատմական արդարությունը և վերամիավորվելու Մայր Հայաստանին: Ավելի պատկերավոր ասած. երկարությունը չափելու համար փոխանակ օգտագործելու մետրը, օգտագործում ենք մեր ձեռքի տակ եղած կամ օտարների կողմից մեզ տրված կիլոգրամը: Փոքր ինչ ծանոթանալով ՄԱԿ-ի անդամ պետությունների վերջին 50 տարիների պատմությանը, դժվար չէ համոզվել, որ դրանց մեծամասնությունը ազգային-ազատագրական պայքարի շնորհիվ են թոթափել օտարների լուծը և ձեռք բերել անկախություն: Մի՞թե Աֆրիկայի, Լատինական Ամերիկայի, Ասիայի հարյուրից ավելի պետություններ չեն պայքարել օտարների դեմ, ազատագրել իրենց հայրենիքը և շարունակել զարգանալ այն ուղղություններով, որ նախագծել էին: Հարց է ծագում. «Ինչո՞ւ Արցախը չէր կարող հետևել նրանց օրինակին»:

Մի տարօրինակ հանգամանք ևս կապված Կոսովոյի անկախության հետ: Մինչև Կոսովոյի անկախության հռչակագրի ընդունումը հայկական դիվանագիտության մեջ շրջանառվում էր այն տեսակետը, որ Կոսովոն կարող է նախադեպ դառնալ սառեցված հակամարտությունների լուծման համար: Իհարկե, «քաղաքական խաղի» տեսանկյունից կարելի է հասկանալ մեր դիվանագետներին ու քաղաքական գործիչնրին՝ ինչո՞ւ չօգտագործել ընձեռած ցանկացած հնարավորություն: Բայց Կոսովոյի անկախության հռչակումից հետո բոլորին պարզ դառավ, որ հերթական անգամ կիրառվել են կրկնակի ստանդարտներ, որ Կոսովոն նախադեպ լինել չի կարող, ավելի ճիշտ՝ կարող է, եթե «վերևից» այդպես ցանկանան: Մեր պարագայում, հաստատ, չեն ցանկանա (մեր ռազմավարական դաշնակից՝ Ռուսաստանն է երկմտում, ինչ մնաց օտարները...): Ուրիշ ոչ կարևոր իրավական որոգայթ էլ գոյություն ունի. եթե Կոսովոն ընդունում ենք որպես նախադեպ, արդյո՞ք, դա չի նշանակում, որ հաստատում ենք այն դրույթը, որ ԼՂՀ-ն Կոսովոյի նման օգտվելով ազգերի ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքից, օտար պետության մեջ, օտար տարածքում է անկախանում: Կյանքը ցույց տվեց, որ Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի անկախության ճանաչումը Ռուսաստանի կողմից, էլի նախադեպ չհանդիսացավ Արցախի համար: Մերն ուրիշ է, չէ՞:

Անաչառ գնահատելով Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժման ընթացքը, թերությունները և ներկա իրավիճակը, պետք է գոհունակությամբ ու հպարտությամբ նշենք, որ եղած արդյունքներն էլ ազգային գոյապահպանության, հայկական պետականության կայացման, ազգային արժանապատվության վերականգնման տեսանկյուններից անգնահատելի են:

 Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժումը դիտարկենք նաև այլ տեսանկյունից: Շարժման համառոտ ժամանակագրությունը հետևյալն է.

1988 թ. փետրվարի 13-ին հազարավոր ցուցարարներ դուրս են եկել Ստեփանակերտի Լենինի անվան հրապարակ, պահանջելով Արցախի միացումը Մայր Հայաստանին:

1988 թ. փետրվարի 20-ին տեղի է ունեցել ԼՂԻՄ մարզխորհրդի 20-րդ գումարման նստաշրջանը, որն որոշում է ընդունել՝ դիմել Ադր. ԽՍՀ, Հայկական ԽՍՀ և ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդներին՝ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանի կազմից դուրս բերելու և Հայաստանի կազմի մեջ ընդգրկելու մասին:

1989 թ. հունվարի 20-ից ԼՂԻՄ-ում մտցվել է Հատուկ կառավարման կոմիտե Ա. Վոլսկու գլխավորությամբ: Դադարեցվել են մարզի կուսակցական և պետական մարմինների լիազորությունները:

1989 թ.օգոստոսի 16-ին տեղի է ունեցել համագումար՝ ընտրվել է Ազգային խորհուրդ:

1989 թ. դեկտեմբերի 1-ին կայացել է ՀՍԽՀ Գերագույն Խորհրդի և Արցախի Ազգային Խորհրդի համատեղ նիստը: Որոշում է ընդունվել Լեռնային Ղարաբաղը Հայակական ԽՍՀ-ին վերամիավորելու մասին:

1990 թ. հունվարի 15-ին Արցախում մտցվել է «Արտակարգ դրություն»:

1991թ. հունվարին սկսվել է ԽՍՀՄ ներքին զորքերի և ադրբեջանական ՕՄՕՆ-ի համատեղ իրականացված «Օղակ» ռազմագործողությունը:

1991թ. մարտի 17-ին Ստեփանակերտի կոշկի գործարանում տեղի է ունեցել ԼՂԻՄ մարզխորհրդի 20-րդ գումարման արտահերթ նիստը: Կազմակերպիչների նպատակն էր՝ դիմել Ադր. ԽՍՀ Գերագույն խորհրդին, որպեսզի ԼՂԻՄ-ին տրվի ինքնավար հանրապետություն կարգավիճակ՝ Ադրբեջանի կազմում:

1991թ. հունիսի 12-ին Ռուսաստանը հռչակել է իր անկախությունը

1991թ. հուլիսի 20-ին ԼՂԻՄ շրջանների որոշ ղեկավարներ և մարզի պաշտոնատար այլ անձինք Պոլյանիչկոյի ուղեկցությամբ ուղղաթիռով մեկնել են Բաքու, հանդիպել Ադրբեջանի ղեկավար Այազ Մութալիբովին:

1991թ. օգոստոսի 30-ին Ադրբեջանի Միլի Մեջլիսը (խորհրդարանը) ընդունել է պետական անկախության մասին հռչակագիր:

1991թ. սեպտեմբերի 2-ին Ստեփանակերտում տեղի է ունեցել ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհուրդների համատեղ նստաշրջան, որն ընդունել է. «Հռչակագիր ԼՂՀ հռչակման մասին»:

1991թ. հոկտեմբերին 18-ին Ադրբեջանը ընդունել է պետական անկախության մասին սահմանադրական ակտը:

1991թ. դեկտեմբերի 10-ին ԼՂՀ-ում անցկացվել է հանրաքվե պետական անկախության վերաբերյալ:

Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժման համառոտ այս ժամանակագրությունից պարզ երևում է, որ հայկական կողմի յուրաքանչյուր քայլ եղել է պարտադրված (կամ լավագուն դեպքում՝ կախված հակառակ կողմի քայլերից), այլ ոչ թե նպատակաուղղված՝ ռազմավարական ծրագրի իրականացման քայլեր են եղել: Հակառակ դեպքում՝ ինչո՞ւ պիտի հայկական կողմը հրաժարվի 1989 թ. դեկտեմբերի 1-ի ՀՍԽՀ Գերագույն Խորհրդի և Արցախի Ազգային Խորհրդի համատեղ նիստի որոշման ընձեռող փայլուն հնարավորությունից և ստեղծի երկրորդ հայկական անկախ պետությունը: Այդ քայլով փաստորեն Արցախը անջատվել է Հայաստանից, ոչ թե Ադրբեջանից:

Չխորանալով փիլիսոփայության խորխորատներում, փաստենք, որ արցախյան ազգային-ազատագրական շարժումը չի հասել իր բաղձալի նպատակին, այսինքն՝ վերամիավորում Մայր Հայաստանին տեղի չի ունեցել: Դեռ ավելին՝ ԼՂՀ-ն ընդունելով Սահմանադրություն, որտեղ բառ անգամ չկա Հայաստանի Հանրապետության և մեր ամբողջական հայրենիքի մասին, էլ ավելի է հեռացել Շարժման բուն նպատակից: Արդյունքն եղել է այն, որ օր-օրի խորացել են արհեստականորեն ստեղծված տարաձայնությունները և հակասությունները: Զավեշտն այն է, որ Հայաստանում նախագահական ընտրությունների նախընտրական և հետընտրական փուլում, երբ ազգի մի փոքրիկ հատվածը պետականորեն նշում է Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժման 20-ամյակը, Երևանում՝ Լ. Տեր-Պետրոսյանի գլխավորած բազմահազարանոց միտինգներից մեկում, որպես Հայաստանի համար թշմական կամ ոչ բարյացակամ ազգ նշվել է նաև «ղարաբաղցի» ազգը:
Ազգն՝ ըստ բնակության վայրի տարանջատող և ընդունող մեր հայրենակիցներին զգաստացնելու համար նշենք, որ անմտություն է ազգի մեծ հատվածը փոքրին հակադրելը, մանավանդ, որ մեծ հատվածի մեջ երեք անգամ ավելի շատ արցախահայեր են բնակվում քան բուն Արցախում: Միտինգներում բազմաթիվ անգամ հնչեցվել է նաև այն տեսակետը, որ ազգի մի հատվածը կարելի է զոհաբերել հանուն ընդհանուրի բարօրության: Այսինքն՝ Արցախից ցանկացած գնով «ազատվելով», ազգի մյուս հատվածի՝ ՀՀ բնակչության համար կբացվեն նոր հեռանկարներ և ազգը կբարգավաճի:
Դա նույնն է թե՝ չորս զավակատերին առաջարկեն, որ զավակներից մեկին զոհաբերի կամ հանձնի իր ոխերմ թշմանուն, որպեսզի մյուսներն ապրեն լավ ու բարեկեցիկ կյանքով: Ի՞նչ եք կարծում, մարդը կզոհաբերի իր զավակներից մեկին, անկախ նրանից թե այդ երեխան ամենաաչքաբացն, ամենախելոքն ու խիզա՞խն է, թե՞ հիվանդն է ու տկարը: Որպես բազմազավակ հայր, համոզված եմ, որ ոչ մի ծնող այդ քայլին չի դիմի, եթե հոգեկան խանգարումներ չունի...
Հետաքրքիր է իմանալ, եթե իրավիճակը պարտադրի Ջավախքում ազգային-ազատագրական պայքար սկսել, արդո՞ք այն կկրի համահայկական բնույթ (ինչպես եղել է Արցախում), թե ՀՀ-ում բնակվող ազգի մի հատվածը, «կյանքի փորձից ելնելով», նրանց էլ կհամարի «ջավախեցի» ազգ ու չի միջամտի «օտարի ազգային խնդիրներին»: Ցավալի է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում Նախիջևանը համարյա մոռացության են մատնել. մի՞թե այդքան կարճ է մեր պատմական հիշողությունը...
Դժվար չէ նկատել, որ երկու պետությունների միջև ծագող հակասությունների հիմնական պատճառը եղել և մնում է ազգի բաժանումը երկու հատվածի: Կարող են հակաճառել, թե դա զուտ քաղաքականությունից դրդված իրավիճակ է, ինչպես ընդունված է նշել՝ օտարների համար ենք մենք անկախ, իրականում միասնական պետություն ենք: Տա Աստված, այդպես լիներ: Աստվածաշնչում մեր պարագայի համար է գրված. «Ինքն իր մեջ բաժանված ամեն թագավորություն ավերվում է, և ինքն իր մեջ բաժանված ամեն տուն՝ կործանվում»: Շատ խիստ է գրված, բայց ճշմարտությունը պարտավոր ենք ընդունել: Ուստի, կարծում եմ, ժամանակն է, որ նորովի՝ ազգային-հոգևոր լույսի ներքո գնահատենք երկու հայկական պետությունների ներկան և վճռականություն ցուցաբերենք արագացնելու Արցախի վերամիավորման գործնթացը Մայր Հայաստանին:
Միացման առաջին քայլը կարող է լինել ՀՀ և ԼՂՀ «Քաղաքացիության մասին» օրենքներում երկքաղաքացիության մասին դրույթների հստակեցումը և չափահաս արցախահայերին ՀՀ քաղաքացիություն շնորհելը, իսկ հաջորդ քայլը՝ վերամիավորման վերաբերյալ հանրաքվեի անցկացումը Արցախի Հանրապետությունում:

 

ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

 

  

Մեր շուրջը ոգու սով, նյութամոլության խրախճանք է, անարդարություն ու ցինիզմ: ինչ գույնի ակնոցներ էլ դնես, լավատեսության ինչ հսկայական պաշարներ էլ ունենաս, ջայլամի պես գլուխդ որքան էլ խորը թաղես ավազում, միևնույն է, չես կարող չտեսնել այս ամենը: Աչքերդ որքան էլ ամուր փակես՝ անօգուտ է, գռեհկության սանձարձակ քրքջոցն այս անգամ էլ սղոցելու է լսելիքդ: Կարելի է ականջներն էլ խցանել, պատսպարվել սեփական պատյանի մեջ, ձևացնել, թե վատ ոչինչ չես տեսնում և ամեն ինչ լավ է...
Դե, իհարկե, լավ բաներ էլ կան մեր կյանքում. այսօր ապրում ենք ազատ ու անկախ Արցախում: Կարմիր դրոշների ծփանքների ներքո ստրկացող Ղարաբաղն ազատ Արցախ է դարձել, տասնամյակներով փայփայած մեր նվիրական բաղձանքը իրականություն է դարձել: Աղաղակող շատ անիրավություններ պատմության գիրկն են անցել և դա, իրոք, հիանալի է:
Սակայն ինչպիսի՞ն է վիճակը անկախացած մեր եզերքում: Քանի դեռ չի հնացել այն ճշմարտությունը, ըստ որի՝ կեցությունն է որոշում գիտակցությունը, դառնանք սոցիալական ոլորտին: Արդիական են դարձել մեծն Թումանյանի «Մինը իր կամքին ինչ ուզի՝ անի, մյուսը խոսելու իրավունք չունի», «Դարձել է, ախպեր, աշխարհն առ ու փախ» խոսքերը:
Մոտ երկու շաբաթ Ամանոր ենք նշում, նախատոնական ու հետտոնական հազար ու մի իրարանցումով լցնում մեր կյանքը, սակայն մեզնից քանի՞սը գիտեն, որ ազատագրած մեր տարածքներում կան վերաբնակներ, ովքեր հացի, ուղղակի ցամաք հացի խնդիր ունեն: Չեմ կարող մոռանալ Քաշաթաղի շրջանի Հայկազյան գյուղի բազմանդամ մի ընտանիքի թշվառ վիճակը: 11 երեխա ունեցող այդ հարկի տակ (էլ ի՞նչ հարկ, երբ պատուհան ու տանիք էլ չունի, վերևից անձրևն է թափվում, բաց պատուհաններից անձրևախառն քամին է խուժում) թշվառության իրական պատկերը տեսա... Ամռանն ադ ընտանիքին բնությունն է պահում (հիմնականում սնվում են բույսերով ու մրգերով), ձմռանը՝ Աստված: Շաքարավազն ու մյուս անհրաժեշտ մթերքները Հայկազյանում աստղաբաշխական գներ ունեն...
Իսկ մայրաքաղաքում, զբոսայգու մոտերքում գտնվող «Գոռ» ռեստորանի հարևանությամբ, մի պաշտոնյայի դղյակի հենց դեմ դիմաց, մի խրճիթում, որ պատուհանի փոխարեն ծխնելույզ հիշեցնող մի անցք ունի, հողահատակ խոնավ ու կիսամութ սենյակում 6 երեխա է մեծանում: Եվ դա մայրաքաղաքի ուղղակի սրտում: Հակասանիտարական, անմարդկային պայմաններում մեծանում են մեր բանակի ապագա զինվորներն ու մեր երկրի ապագա մայրերը՝ կրտսերը՝ մեկ տարեկան, ավագը՝ տասնչորս:
Նման ընտանիքներ, ցավոք, շատ կան ազատ ու անկախ մեր երկրում: 1988-ին հրապարակում ծովացած ցուցարարներս վերջին պատառը կիսում էինք իրար հետ, միակամ ու միասին էինք, հաղթեցինք թշնամուն և արյան գնով անկախություն նվաճեցինք: Իսկ հիմա՞:
Որպեսզի մեր անկախ երկիրը հզորանա և կարողանա դիմագրավել ցանկացած պահի մեր ազատության վրա հարձակվելու պատրաստ թշնամուն, այսօր էլ պիտի միակամ ու միասին լինենք: Այսօր մեր երկրին Լևոն Հայրապետյաններ են անհրաժեշտ: Թող մասշտաբը նույնը չլինի. բարերարությունը մնում է բարերարություն: Սոված մի երեխա փրկելը հերոսական գործ է: Եթե մեր ցեղակիցը իր հայրենիքում ապրելու տարրական պայմաններ չունի, դա բոլորիս հոգսը պիտի լինի:
Մինչդեռ ողորմելի ու կամազուրկ ստրուկը դեռ արթուն է շատերի մեջ: Մարդիկ կան, որ վախենում են ոչ միայն ճշմարտությունն ասելուց կամ թույլին նեցուկ լինելուց, այլև չեն համարձակվում տեր կանգնել իրենց տարրական իրավունքներին: Օրենքները օրենսդիրների և օրինապահների համար չեն միայն: «Մի՛ վախեցեք կեղծիքի մասին ճիշտ խոսելուց, նա դրանից կքչանա: Անկեղծ խոսքը չի սպանում, փակ դռներ է միայն բանում»,- սովորեցնում էր Պարույր Սևակը:
Յոթ միլիոնանոց Ադրբեջանին հաղթած ժողովուրդը հուսահատվելու, ծնկաչոք ապրելու իրավունք չունի. պահանջատեր եղեք նաև սեփական տերերի նկատմամբ, պայքարեք ձեր իրավունքների համար՝ ինչ էլ լինի, ուր էլ լինեք: «Կարիքներ կան, որոնց բավարարումը ստրկացնում է մեզ, դարձնելով մեզ գերի՝ մեր կրքերի ու ցանկությանց: Իսկ չկա ավելի աղետալի բան, քան կրքերի և անիմաստ կարիքների լուծը: Նա, որի ամենօրյա մտահոգության առարկան իր հագուստի և կաշվի մեռեալ գեղեցկությունն է և ոչ թեսրտի ու մտքի մշակումը - նա կմնա աղքատ հոգով, ասել է՝ և տկար,- զգուշացնում է Գարեգին Նժդեհը:- Չկա հրեշ, որ կարողանա գերազանցել անհայրենասերին, որ հոգեբանորեն անտարբեր է դեպի իր երկիրն ու ժողովուրդը»:
Այն հացկատակները, ովքեր մի կտոր հացի համար Ճշմարտությունն են լքում, վաղը՝ վտանգի պահին լքելու են Հայրենիքը: Ինքներս իրար նկատմամբ արդար լինելով միայն իրավունք կունենանք աշխարհից արդարություն պահանջելու:

 

ՍԻԼՎԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ