Վերջերս Թուրքիայի Բիթլիս նահանգի պաշտոնյաների կողմից հնչել է առաջարկ՝ Վանա լճի անունը կոչել Թաթվանի ծով, Ահլաթի լիճ կամ Բիթլիս-Վանի լիճ, ինչը անհանգստացրել է Վանի փոխքաղաքապետին և Վան նահանգի այլ պաշտոնյաների:
Վանի փոխքաղաքապետը հայտարարել է, որ շատ սխալ է Վանա լճի անունը դնել Թաթվանի ծով, քանի որ հնուց ի վեր այն կոչվում է Վանա լիճ, և բոլոր զբոսաշրջիկները գալիս են տեսնելու հենց Վանա լիճը: Այո, թուրքի համար Վանա լճի անունը պահպանելու միակ պատճառը զբոսաշրջիկներին գրավիչ լինելու հանգամանքն է. ի՞նչ հազարամյակների պատմություն, ի՞նչ պատմական արդարություն...
Թուրքիայում տեղանունների փոփոխության գործընթացը սկսվել է դեռ Էնվեր փաշայի 1914 թ. հրամանով, որով նա բոլոր նահանգապետերին կարգադրել էր փոխել, այսպես կոչված, «ոչ թուրքական հնչեղություն» ունեցող տեղանունները: Թուրքիայի Հանրապետության ժամանակաշրջանում ստեղծվել է Տեղանունների փոփոխության հանձնաժողով, որն էլ պարբերաբար փոխել է Արևմտյան Հայաստանի տեղանունները:
Մոտեցումը հետևյալն է եղել. կամ լրիվ թուրքացրել են այդ տեղանունները կամ հայկական տեղանուններին կցել են թուրքական ածանցներ՝ դրանց տալով թուրքական երանգ:
Արևմտյան Հայաստանի կամ, առհասարակ, Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական նախկին բնակավայրերի անունները շարունակական ձևով և պետական մակարդակով փոխվում են: Հայ պատմաբանների մոտավոր հաշվարկները ցույց են տվել, որ փոխվել է մոտ 24.000 հայկական տեղանուն, և կան ընդամենը մի քանի պահպանվածներ, որոնցից ամենահայտնիներն են՝ Մուշ, Վան, Սասուն: Արևմտյան Հայաստանի գրեթե բոլոր, անգամ փոքր բնակավայրերի տեղանունները, բլուրները, ձորերը կրում են ոչ հայկական անուններ: Ինչ վերաբերում է պահպանվածներին, ապա Թուրքիայի իշխանությունների հասցեին երկրի ազգային, ազգայնամոլական շրջանակներից անընդհատ քննադատություն է հնչում, որ անհարիր է Թուրքիա պետության մեջ ոչ թուրքական տեղանունների պահպանումը:
Արևմտյան Հայաստանը հայազրկելուց հետո, հայության ու հայկականության հետքերը վերացնելու նպատակով, 1958 թ. Թուրքիայի ազգային ժողովը ընդունել է «Աշխարհագրական անունների փոփոխության մասին» որոշում, որի կիրարկմամբ թուրքացվել են Արևմտյան Հայաստանի բոլոր աշխարհագրական անունները: Թուրքացվել է նույնիսկ բիբլիական Արարատ լեռան անունը: Հայոց սրբազան լեռանը տրվել է Աղրի դաղ («Սպիտակ լեռ») անունը:
Արևմտյան Հայաստանում բռնությամբ թուրքացվել են ոչ միայն հայ մարդիկ, այլև նրանց անուն-ազգանունները: Այս երևույթը Թուրքիայում պարտադրանքի և հարկադրանքի բնույթ է ստացել 19-րդ դարի վերջերից ու շարունակվում է մինչ օրս:
Հայաստանի (ՀՀ և ԼՂՀ) տեղանունների հայկականացմանը նպաստել է Արցախյան ազգային-ազատագրական շարժումը: Ճիշտ է, Շարժումը չի հասել իր բաղձալի նպատակին՝ Արցախը չի միացել Մայր Հայրենիքին, բայց պատերազմում տարած հաղթանակը համայն հայության համար նոր ազգային-հոգևոր վերազարթոնքի հնարավորություն է ընձեռել: Պատերազմից հետո ազատագրված հայրենի տարածքների բնակավայրերից շատերը ստացել են իրենց նախկին անվանումները, մի շարք բնակավայրեր էլ՝ հայահունչ անվանումներ: Ցավալի է, որ այդ գործընթացը ներկայումս «կաղում է». դեռ կան բազմաթիվ տեղանուններ, գետեր, լեռներ, աղբյուրներ որոնք ունեն օտարահունչ անուններ: Ամենաճչացողը՝ Ասկերան քաղաքն է: Ինչպես հայտնի է՝ վերջին ասկյարներին (անկախ ազգությունից) Արցախից արտաքսել ենք կամ ոչնչացրել 1994թ. մայիսին, բայց արի ու տես նրանց անունով դեռ շարունակվում է մի քաղաք և մի ամբողջ շրջան կոչվել:
Ասկերանի շրջանում է գտնվում Ջամիլլու գյուղը, որտեղ բնակվում են մի քանի ընտանիքներ: Գյուղից որոշ հեռավորության վրա գտնվում է Պանուր Նանե (հեթանոսական իմաստության և ողջախոհության դիցուհին) սրբատեղին: Ջամիլլու և Փահլուր գյուղի հարակից տարածքներում պահպանվել են հեթանոսական ժամանակաշրջանի դամբարաններ և այլ կառույցների մնացորդներ: Տրակետ գետը, Տրետ, Մռակած տեղանուններն էլ «իրեղեն ապացույցներ» են: Եվ ահա այդ հեթանոսական տարածքներում չգիտես որտեղից է հայտնվել Ջամիլլու տեղանունը: Այդ մասին ոչ մի գրավար տեղեկություն չկա, պատմությունը լռում է: Ի դեպ, մեր հարևան պետությունում կան երեք Ջամիլլու գյուղեր: Ինչպես երևում է, այդ Ջամիլը կամ հայտնի անասնագող է եղել կամ դարանակալ մարդասպան: Հայտնի է, որ գյուղի աղբյուրը կառուցել է Արշակ պապս (Հովսեփ պապիս հայրը), ով հայ թաթարական (թուրքական) բախումների ժամանակ Հարար գյուղից ընտանիքով գաղթել է Ջամիլլու: Բայց էլի, չգիտես ինչու, պապիս կառուցած աղբյուրը կոչում են Շաքարբուլաղ (Շաքարաղբյուր): Գյուղի տարածքում է գտնվում նաև Խանաբուլաղ աղբյուրը: Եվ քանի-քանի աղբյուրներ կան Արցախում, որ թուրքացվել են: Բնականաբար, դրանք և մյուս տեղանունները պետք է շուտափութ հայկականացվեն:
Ցավալի է նաև այն փաստը, որ որոշ տեղանուններ ստանալով հայեցի անուններ, բնակչության մի ստվար հատվածի կողմից դեռ շարունակվում են կոչվել նախկին անուններով: Որոշ տեղանուններ էլ, կոպիտ ասած՝ ուղղակի չեն «կպչում», քանի որ անվանափոխումները կատարվել են ոչ գիտականորեն, առանց հաշվի առնելու բնակչության կարծիքը, պատմական նախադրյալները, տեղանքը, աշխարհագրական դիրքը և այլն:
Պատմական Հայաստանի բնակավայրերի, գետերի, լճերի, դաշտերի, սարերի ու ձորերի անվանումները փոփոխվել են օտար նվաճողների տիրապետությունների ժամանակ: Նրանք փոխել են հայկական անվանումները և հարմարեցրել իրենց լեզվին, հաճախ էլ թարգմանել այնպես, որ հայկական հետք չմնա:
Վերջին երկու հազարամյակի ընթացքում օտար նվաճողները՝ հռոմեացիները, բյուզանդացիները, պարսիկները, արաբները, թուրքերը, մոնղոլ-թաթարները և ռուսները իրենց հետքն են թողել հայ ժողովրդի հոգեկերտվածքի, հոգեբանության ու մտածողության վրա: Օտարների տիրապետության ժամանակաշրջում միջավայրը ստիպել է, որ տիրողների անուններով կոչվեն նաև հայ մարդիկ: Բյուզանդական տիրապետության ժամանակ հայերը կոչվել են Բարսեղ, Սոֆյա, Վասիլի, Կոնստանտին, Ելենա և այլն: Պարսկական տիրապետության ժամանակ՝ Շապուհ, Տրդատ, Միհրան, Զոհրապ, Թամրազ, Խոսրով և այլն: Արաբների տիրապետության ժամանակ՝ Աբաս, Ազիզ, Այվազ, Ասլան, Հասան, Ամիր և այլն: Թուրքերի տիրապետության ժամանակ՝ Բալա, Բաբա, Աթա, Աթաբեկ, Ալավերդի, Այդին և այլն: Ռուսական տիրապետության ժամանակ՝ Նիկոլայ, Եկատերինա, Վալենտինա, Ալեքսանդր, Պավել, Սեմյոն, Միխայիլ, Գալինա և այլն:
Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց հետո տարածվել են Աստվածաշնչյան անունները՝ Աբրահամը, Սառան, Իսահակը, Ռեբեկան, Հովսեփը, Հովհաննեսը, Հակոբը, Իսրայելը և այլն:
Իսկ հիմա, 21-րդ դարում, երբ Հայաստանը (ՀՀ և ԼՂՀ) անկախ, ինքնիշխան պետություն է, ո՞ր բռնակալն է ստիպում մեզ՝ հայերիս պահպանել հարյուրամյակների ստրկությունը հիշեցնող անուն-ազգանունները: Ախր հնարավոր չէ բոլոր գերտերություններում տարածված անունները «հայացնելը»:
Գիտականորեն ապացուցված է, որ ցանկացած անուն իր մեջ կոդավորված լրատվություն է պարունակում: Չի կարելի նորածին երեխային ցանկացած ազգի անուն դնել: Այն ազդում է երեխայի գենետիկայի և ենթագիտակցության վրա: Բացի դրանից, երեխայի մոտ «անհարմար» անունը դեռ նամկությունից ավելորդ անախորժությունների տեղիք է տալիս: Երեխան ունենալով օտարահունչ անուն, միջավայրում՝ մանկապարտեզում կամ դպրոցում իրեն անհարմար է զգում, ինչ որ տեղ նաև՝ թերարժեք: Իսկ որոշներն էլ՝ գոռոզ ու ամբարտավան:
Որպեսզի անունների մասին երկար չգրենք ու անուններ չնշենք, ավելորդ անգամ չվիրավորելու համար «անհարմար», այսնքն՝ ոչ հայկական անուններ կրողներին, միայն նշենք՝ ինչ կզգա մարդ, երբ վերցնելով մի գեղեցիկ խնձոր, համտեսի և պարզի, որ այն ունի տանձի կամ ծիրանի համ: Պարզապես՝ խնձոր ուտելու ախորժակով մարդը մի կողմ կնետի այդ «խաբուսիկ» պտուղը: Եթե պտղի պարագայում այդպես է, ապա առավել խիստ պետք է լինել նորածին հայի անունը դնելու պարագայում, չէ՞ որ դիմացինդ մարդ է, ով իր ամբող կյանքում կրելու է այդ անունը:
Արցախյան պատերազմից հետո շատերն իրենց նորածիններին կոչել են նահատակված հայրերի, եղբայրների կամ ընկերների անուններով, որոնք երբեմն ոչ հայկական անուններ են կրել: Ցավալի է գրելը, բայց մի՞թե պատերազմելու և հաղթելու նպատակը լիարժեք հայ մնալը չի եղել: Մի՞թե չի կարելի նահատակի հիշատակը հարգելու համար նրա սիրած ազգային հերոսի, հայ նահապետների կամ պարզապես հայկական անուններ դնել:
Ավելի բարդ է ոչ հայեցի ազգանունների խնդիրը: Հայաստանում կան տոհմեր կամ ցեղեր որոնց արմատները հասնում են վաղ միջնադար: Նրանք դարեր շարունակ կրել են օտարահունչ ազգանունները: Հիմա առաջարկվում է փոխել այն: Բնականաբար շատերը հիշելով իրենց նախնիներին, ժամերով կարող են պատմել նրանց սխրագործությունների, հերոսությունների մասին ու նշել, որ իրենց Շահվերդով կամ Ալլահվերդով ազգանունը չի վնասել դրան: Չվիճելով ու մի չնչին անգամ չնվաստացնելով նման ազգանուններ կրող մարդկանց, պարզապես ասում ենք՝ շահի կամ Ալլահի տվածներից հեռու մնացեք հայեր: Եկեք ազգային հպարտություն ունենանք և հրաժարվենք ոչ հայեցի անուն-ազգանուններից և հայ լինենք նաև անուն-ազգանունով:
ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
|
