Ակնհայտ է, որ  դարեր ի վեր մեզ հետապնդում է անզեն, կոտորածային ու  «անսպասելի»  պարտադրված պատերազմը:
Ղարաբաղյանն էլ սկսվեց բացարձակ նույն սցենարով- Սումգայիթ, Բաքու, ու ողջ Ադրբեջանով մեկ՝  հայկական կոտորածներով: Մշտապես կրկնվում է նույնը, և մենք «չենք խրատվում»:

Ինչումն է բանը, որն է կրկնվող այս արյան դեմն առնել  չկարողանալու գաղտնի՞քը: Միգուցե մենք սկզբունքորեն չենք հասկանում պատերազմ ասածը, նրա տրամաբանությունն ու օրինաչափություննե՞րը:
 Հիմա էլ՝ ազգովի քննարկումների մեջ ենք՝ թե կսկսվի պատերազմը, թե ոչ՞: Այսինքն պատերազմը մեզ ներկայանում է որպես մեզանից անկախ մի պատուհաս, որը  գալիս չոքում է մեր դռանը, և մեզանից կախված չէ, թե այն կմտնի մեր տուն, թե ոչ:

Տարօրինակ, անբացատրելի, անըմբռնելի, համառ մտավոր անընդունակություն է սա:
Ադրբեջանը կար, տեղում էր, մեր հարևանն էր արդեն մեկ դար և նա անսպասելի,  մեկ օրում չհայտնվեց օդից: Հասկանալի է, որ հազարամյակ առաջ,  երբ վայրագ թուրքերը Ալթայից  սկսած առաջացան՝ սրի քաշելով իրենց ճանապարհին հայտնվածներին,  դա անսպասելի էր, ռազմական նոր  տակտիկա ու ստրատեգիա էր և դրան պատրաստ չլինելը հնարավոր էր ու բացատրելի:
Բայց հարյուրավոր  տարիներ  դրանց կողքին լինելով, գենոցիդվելով, ղարաբաղյան պատերազմ հաղթելով ու նորից նույն խնդրի առջև, նույն ձևակերպմամբ ու նույն մոտեցումներով  կանգնելն արդեն  լուրջ չէ:

Սպասվելիք պատերազմը  կամավորով ու հայրենասիրականով չի լինելու,  ֆիդայական կռիվ չի լինելու, ինչպես 20 տարի առաջ էր: Միլիարդավոր  դոլարների զենքի կիրառմամբ է լինելու, հզոր միջազգային սադրանքներով, միջամտությամբ ու դիվանագիտական խաբկանքներով է լինելու:

Իսկ այն, ինչ առկա է ներկա համահայկական  մոտեցումներում ու  իշխանականի դրսևորումներում, մեղմ ասած «սիրուն չի»:
Մեզ անհրաժեշտ է ազգովի՝ շարքայինով ու օլիգարխով, հանցագործով ու իշխանավորով ներառյալ, հաշվի նստել մի քանի սկզբունքային, հիմնարար դրվածքների հետ, որոնք անտեսված են մեզանում:

1-Պատերազմը ոչ թե ազգերի, այլ պետությունների միջև կոնֆլիկտային հարաբերությունների հանգուցալուծման մեխանիզմ է: Ազգերը սուբյեկտներ չեն, պետություններն են սուբյեկտներ- այսինքն որոշում կայացնող՝ պատերազմելու, թե խուսափելու, արարելու- թե վատնելու, զարգանալու -թե ավիրվելու:

Իսկ մեր պատկերացումներով պատերազմը ոչ թե պետական  այլ ազգային պատասխանատվության խնդիր է՝ լուծելի հայրենասիրականով, ֆիդայիններով, իրար բզկտելով, դոշ ծեծելով ու հրմշտոցով,  թե ով է հայրենասերը, ով ոչ: Ով պետք է զոհվի, ով կենդանի մնա, ով թալանի, մարդ հոշոտի ու իշխանավոր դառնա: Նման «պատերազմներ»  ծովահեններն ու  հանցագործ բանդաներն են վարում իրենց զոհերի հանդեպ, բայց ոչ պետությունները:

Պատերազմի էության ու  դերի մասին մեր այս ճակատագրական պարզունակության, իսկ իրականում բթամտության  ցայտուն արդյունքն էլ այսօրվա հայկական պետականությունն է՝ դատարկվող երկրով, իր հաստափոր ու անհավանական իշխանավորներով ու դաժան ներքինով:
2- Պետական խնդիր լինելով հանդերձ, կոնկրետ պատերազմի սանձազերծումը
միջպատերազմյան խաղաղ ժամանակահատվածում  ազգային, ներհանրային խոցելի վարքի հետևանքն  է:

Պետականություն ունեցող այն ազգերը, որոնք միջպատերազմյան ժամանակահատվածը մսխում են իրար հարստահարելու, թալանելու, նսեմացնելու վրա, նախապատրաստում են թե հաջորդ պատերազմը, և թե պարտությունը նրանում:

Ոչ մի պետություն չի համարձակվի հարձակվել հարևանի վրա, եթե համոզված չէ, որ կհաղթի:  Հարձակվում են նախապես հայտնի թույլի վրա, գտնելով, հնարելով, ստեղծելով պատրվակը: ԵՎ այս մոտեցման մեջ որևէ փոփոխություն չի եղել նախամարդուց սկսած:
Պատերազմը ռեգիոնալ ու միջազգային կյանքի անբաժան մասն է: Նվաճողական պատերազմի գնալու ցանկությունը  պետք է առկա լինի ցանկացած  պետության  գործիքադարանում: Որովհետև պատերազմը պետությունների  սուբյեկտային հարաբերման հիմնական գործիքն է և  հնարավոր չէ այն անտեսել:

Կյանքում նախահարձակ չեղած ազգի պետություն ունենալը մղձավանջ է, որովհետև մշտապես պաշտպանվելով հնարավոր չէ դիմանալ հարևանների  նկրտումներին ու պահպանել պետականությունը:

Հաղթելով ղարաբաղյան պատերազմում, մենք չկարողացանք ձևակերպել մեր պետական ու ազգային խնդիրները  համաձայն պատերազմի արդյունքների և այսօր ճաշակում ենք այդ վախկոտության ու տգիտության  արդյունքները:

Իսկ հրադադարից հետո էլ մենք մսխել են միջպատերազմյան անդորը՝  երկիրը թալանելու և մարդաթափ անելու վրա: : ԵՎ հիմա էլ փորձում  ենք խուսափել պատերազմից՝ դիմացինի պատրվակների դեմ օդում սուր ճոճելով,  հույսը դնելով մերթ դրսի, մերթ  Աստծո ու ինչպես պարզվեց, նաև հին ու նոր հայրենասերների ու ֆիդայինների վրա:

Պատերազմից խուսափած ու խաղաղության քարոզով գոյատևող պետություն աշխարհի երեսին գոյություն չունի: Հետևաբար ներկա պահի մեր խնդիրը սպասվող  պատերազմում հաղթելն է, այլ ոչ թե նրանից խուսափելը:

3- Պատերազմը միջպատերազմյան ժամանակահատվածում կուտակվող միջպետական նոր  բալանսի հետևանք է: Մեկի թուլանալու, և մյուսի ուժեղանալու հետևանք է: Մեկի՝ ներսում հանրային անարդարության  և մյուսում՝ համախմբան ու օպտիմիզմի կուտակման հետևանք  է: Սաֆարովակերպերին հերոսացնելն էլ,  թեկուզ վայրենի, բայց  ոչ մերժելի մեթոդ է համախմբման և նոր պատերազմի նախապատրաստվելու համար:

ԵՎ պազիֆիզմ, կամ խաղաղության քարոզներ ու պահանջներ ներկայացնելն էլ դիմացինին գայթակղելու և պատերազմ սկզբնավորելու համարժեք լծակներ են:
Խաղաղությունն ուժով է պարտադրվում: Խաղաղությունն անհնար է մուրալ, քանի որ պատերազմը մարդ կոչվածի վարքի նորմա է՝ անկախ որևէ փիլիսոփայականից կամ մարդկայինից:

Իսկ խաղաղություն ունենալու համար պետք է ամեն օր, ամեն ժամ ու ամեն քայլափոխի անխնա պատերազմես քո իշխանության դեմ: Պատերազմես, որպեսզի այն  աշխատի քո համար ու ընդհանուրի բարօրության համար, պետության բարգավաճման համար: Կերտի ու  արարի,  այլ ոչ թե թալանի: Ավելացնի  երկրի պոտենցիալները՝ ռազմականն ու տնտեսականը, դրական հոգեբանականն ու բարոյականը: Արդարություն  հաստատի ու  արժանապատիվ կյանքի պայմաններ ապահովի բոլորի համար:

Պատերազմը կուտակել ու նախապատրաստել ենք մենք ինքներս՝ հանդուրժելով հանցագործներին- որպես իշխանություն, նրանց մանկլավիկներին- որպես մեր բարեկամներ, կաշառքն ու անարդարությանը, որպես մի կերպ գոյություն  քարշ տալու  մեխամիզմներ, անօրենությունն ու անսկզբունքայնությունը- որպես «բաշարող մարդու» դրական որակներ, հանդուրժողականությունն ու «սահմանադրական» հեզությունը- որպես իբր քաղաքակրթական արժեքներ:

Արժեքային այս ողջ աղբը վաղուց պետք է մերժված լիներ մեզանաում, բայց հակառակը- այն փթթում է օր օրի:
Պատերազմը ցանկացած պետության գլխին կախված և վտանգ է և հնարավորություն: Եվ խնդիրը ամեն պահի  նրան պատրաստ լինելն է՝ թե որպես նախահարձակ նվաճող և թե որպես պաշտպանվող:

Ոչ թե միջազգային ինչ որ հնարովի ստանդարտներին համապատասխան  «ժողովրդավար» երկիրն է պատերազմից խուսափողը,  այլ ռազմականորեն ու տնտեսապես հզորը, ներքնապես արդարը, օրինականը, կերտող-արարողը, մարդուն արժևորողն ու գնահատողը: Նման երկրին ոչ մեկն ուղղակի չի համարձակվի «ծուռ նայել»:

4-Կլինի պատերազմ, թե չի լինի, դա գուշակության խնդիր չէ, այլ գործնական:  Այս պահին պետք է սթափվել՝ տիրապետելու համար պատերազմի  հարցը՝ որպես պետական ու ազգային, որպես ոչ սիրողական, այլ մասնագիտական ու կամայինի դրսևորման խնդիր:

Պետք է պաշտպանության մեջ ներգրավվեն բոլոր կարողները՝ սկսած գիտնակններից, մինչև նախկին գիտակ ռազմագետները: Պետք է զենք տրվի զենք կրելու ունակ բոլոր ցանկացողներին: Զինված ժողովրդով երկրի դեմ հարձակվել կարող են միայն խելագարները:

Ինչպես նաև ռազմականից պետք է դուրս շպրտվեն փողի ցոլքով այլանդակված բոլոր հանցագործները- անկախ նրանց քսակի ու թիկնապահական-ելուզակային բանակի   մեծությունից:

Մեր՝ ժողովրդի, հասարակ մարդկանց  պատերազմը սպասվելիք միջպետական պատերազմը չէ, այլ ներկա, միջպատերազմական անդորրի մեջ ընթացող ներքին պատերազմն է,  որը մենք խայտառակ տանուլ ենք տվել և պահն է հենց այդ պատերազմը հաղթելու:

Թշնամու դեմ սպասվելիք  պատերազմն ածանցյալ է, և այն անպայման հաղթական կլինի, եթե մենք նախապես հաղթենք ներքին պատերազմը՝ մեր տականքի ու մեր սրիկայի դեմ:

1992 –ին, երբ ղարաբաղյան ճակատներում անհույս վիճակ էր, դրությունը փրկեց համաժողովրդական հուժկու բողոքի ալիքն իշխանության դեմ, որը ստիպված եղավ հեռացնել պարտվող նախարարին և երկրի պաշտպանությունը հանձնել ընդդիմությանը:
Մեկ տարի անց, երբ ռամզաճակատային գործերը կարգի էին գցված և բանակը հաղթական էր դարձել, մենք նորից զիջեցինք ներքին պատերազմում և մեր կյանքի ու ճակատագրի տերը դարձավ ներկա տականքը:

Այսօր նորից, որերորդ անգամ նույն սխալը կրկնելու նախօրեին ենք:
Պատերազմը հաստատ կլինի, եթե ինքներս չպատերազմենք մեզ պարտադրված ներքին ճակատներում:

ԱՐԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
Lragir.am