Ոչ ոքի համար գաղտնիք չէ, որ բոլոր անցումային հասարակություններն իրենց զարգացման բեկումնային պահերին միշտ բախվել են ճշմարիտ արժեքների ընտրության և դրանց արդյունավետ կառավարման խնդրին` խնդիր, որի լուծման պարզ բանաձևերի և «դիսկրետ ալգորիթմերի» բացակայությունն, ինչ խոսք, թե պարարտ հող է ստեղծել նշյալ հասարակությունների ներսում ավերիչ, էնտրոպիկ ուժերի արթնացման և անխափան գործունեության համար, թե զգալի վնաս պատճառել ներհասարակական ամուր դաշինքի, հաստատուն կոնսենսուսի, կայուն և առողջ փոխհարաբերություների ձևավորման գործին և թե լրջագույն խոչընդոտներ և արգելքներ հարուցել նոոսֆերային որոշակի մակարդակի անցնելու և կենսոլորտային կառույցի համեմատաբար բարձր հարկեր փոխադրվելու վերոնշյալ  հասարակությունների զարգացման էվոլյուցիոն հարընթացների առաջ:

Անցումային հասարակության առողջ և գիտակից տարրերի  բնական ձգտումը` բարեփոխելու սեփական հասարակությունը, հետևողականորեն, նպատակառացիոնալ կերպով և դրականորեն արարելու հասարակական կեցության բարձրագույն օրենքներն ու կենսական նշանակության հիմունքները, ինչպես միշտ, այսօր էլ դեմ է առնում պատային մի վիճակի, երբ մարդկային հոգեբանական գործոնը, մարդ լինելու, մարդկայնության զգացողության անտրոպոգեն որակները սկսում են նահանջել հասարակության մի զգալի հատվածին բնորոշ սպառողական հոգեբանության, նյութական հարստացման անհագուրդ տենչի ու վայրագ ինքնահաստատման բնազդային մղումների անհաղթահարելիության առաջ:

Աչքի առաջ ունենալով անցումային  հասարակություններին բնորոշ իրողությունները, ցավով  ու ափսոսանքով  պիտի արձանագրենք , որ մեխանիցիստական գործոնների և սպառողական որակների  գերակայման միտումը այդ հասարակության արժեքային տիրույթում  իր որոշակի բացասական դրոշմն ու ներգործությունն է ունեցել և այսօր էլ ունի  թե հասարակության բարոյական կյանքի, թե անհատական և հասարակական արժեքների փոոխազդեցության վրա` բարոյական ռիգորիզմի և ֆորմալիզմի հախուռն և հեծելազորային գրոհով նախ բաժանելով և հեռացնելով այդ արժեքները միմյանցից և, ապա, հաստատելով «բևեռային գիշերվա սառցե լռություն», ապատիայի, խորին անտարբերության և անզգայության վիճակ մարդկային ներաշխարհում` ներաշխարհ, ուր թվացյալ անդորրության արտաքին կեղևն ի զորու չէ պարտակելու հոգու անվրդովության և ատարաքսիայի կատարյալ բացակայությունը, ձանձրույթի, ունայնության և դատարկության անբռնազբոս հաղթարշավը, անհատականության կորուստը, էքզիստենցիալ վակուումի աճը, նիհիլիստական և պեսիմիստական տրամադրությունների վերելքը, անձի նախաճգնաժամային ու ճգնաժամային սինդրոմի սուր, ցավագին դրսևորումները:

Դեստրուկտիվ այս երևույթներն անգամ առողջ գիտակցություն ունեցող մարդու համար ըստ էության այնպիսի դժխեմ մթնոլորտ են ստեղծում, որոնք աշխարհից փախչելու, այն տեսականորեն և գործնականորեն ժխտելու վտանգավոր նախադրյալներ են ստեղծում և ավելի խոցելի դարձնում նրան բազմաթիվ դժվարությունների, փորձությունների և վտանգների առաջ: Իսկ ում հայտնի չէ, որ այդ երևույթներն ու պատուհասները` ձանձրույթը, ապատիան, ունայնության զգացողությունը, նիհիլիստական տրամադրություններն անցումային հասարակություններում որպես կանոն ստեղծում և դրանցով անապահով հասարակական մեծամասնությանը վարակում են հենց սոցիալական այն բարգավաճ կաստաները, որոնց ենթագիտակցության «տղմահոտ ավազանում» շեշտված և պահանջված են գոյատևման և սպառողական արժեքները, առաջնային` մեխանիցիստական-արժեքային գործառնական դաշտը և բարձր` նյութական արժեքների վարկը:

Սրանց նմանների անգամ արտաքին կերպարներին ծանոթանալիս տպավորություն է ստեղծվում, որ գործ ունենք սադոմազոխիզմի բարձրագույն փուլին հասած մարդկանց մի տեսակի, զուտ հղփացած տարրերից բաղկացած մի հատուկ կեցության (entity) հետ, որն ունի ամեն ինչ` նյութական և տնտեսական զգալի կարողություններ, բարձր կենսամակարդակ, բայց ամենակարևորը` բյուր «ցավեր կիսող մի աչք էլ չունի», այսինքն չունի հոգևորության և բարոյական կյանքի այն մակարդակը` sitlichket-ը, ինչպես կասեր գերմանացի փիլիսոփա Հեգելը, չունի մտավոր-իմացական և պրակտիկ-բարոյական կարողությունների փոխգործակցության այն արդյունավետ բանաձևը, որը թույլ տար նրան դասվելու մարդկային կերպ ու նմանություն ունեցող արարածների շարքը:

Կյանքն ու դառը իրականությունը մեկ անգամ չէ, որ բացահայտել և ցույց են տվել, որ հոգևոր ինքնադրսևորման և ինքնարտահայտման կարողություններ և ունակություններ  հասարակության սպառողական հատվածները երբևէ չեն  ունեցել և չէին էլ  կարող ունենալ, քանզի պատմությունից մեզ հայտնի բոլոր սպառող կաստաները  իրենց  հավաքական կերպարի մեջ հանդես են եկել և այսօր էլ հանդես են գալիս  որպես մի անասնաֆերմա, որտեղ «մարդը,- նշում է անգլիացի նշանավոր գրող Ջորջ Օրուելը,- միակ արարածն է, որ սպառում է առանց արտադրելու...Այստեղ բոլոր անասունները հավասար են, սակայն որոշ անասուններ ավելի հավասար են, քան մյուսները. և երբ դրսի անասունները նայում էին մեկ խոզին, մեկ մարդուն, ապա նորից խոզին ու նորից մարդուն, անկարող էին մեկին մյուսից տարբերել»:

Խոզից փոքր-ինչ տարբերվող, կամ գրեթե չտարբերվող սպառողների «երամակը», ինչպես հայտնի է, միայն  նյութական գարշահոտություն է տարածում շուրջբոլորը, իսկ նրանց անասնական խռխռոցը միշտ էլ խլացրել և խլացնում է «ձայներն այն եզակի հոգիների, որոնք հոգևոր կյանքի, իմացության և առաջընթացի թեկուզև աղոտ պահանջն ունեն: Հոգևոր գիշերը հետզհետե ավելի ու ավելի խորն է իջնում: Այդ վախեցած հոգիների շրջապատը ավելի է գորշանում, և դրանք կրողները` տանջահար, կասկածներից ու վախից ուժասպառ, աստիճանական մայրամուտին հաճախ գերադասում են բռնի անկումը դեպի սևը» (Ա. Քամյու):

Այո, ինչ  խոսք, միայն եզակի հոգիները,  ամերիկյան էքզիստենցիալիստ գրող Ջեյկ Քերուակի արտահայտությամբ` «միայնակ աքսորականները և կոտրվածները» կարող են գերադասել բռնի անկումը դեպի սևը կյանքի սնանկության, ունայնության կախարդական շրջագծում փորձելով  խույս տալով կյանքի իմաստը կորցնելու մտքից կամ էլ  ռոմանտիկական հարուստ երևակայությամբ ջանալով  կյանքի մի նոր և սուբյեկտիվ իմաստ ստեղծել՝ էական մի հանգամանք, որը նրանց լիովին առանձնացնում է նյութական «դաշտերում արածող» մարդու զուտ սպառող, անասնական տեսակից` տեսակ,  որի մոտ ոչ միայն ապրումակցումի, կարեկցանքի սիրո, այլ անմիջական ապրումի (erlebnis), զգայականության, հիշողության և անգամ վերբալ-ակուստիկ կոդավորման կորուստն ու բացակայությունը ավելի է շեշտադրում և ընդգծում վերջիններիս ընդհանրությունը և օրգանական համատեղելիությունը կենդանական աշխարհի ցածրակարգ ողնաշարավորների հետ:

Հայտնի աքսիոմա է` մարդը թե հիշողություն, զգայականություն, իմաստնություն, իմացություն, սիրելու և ատելու ունակություն ունի, մարդ կոչվելու իրավունք էլ ունի, ապա թե ոչ` ինչը պիտի տարբերի նրան հետերոտրոֆ կենդանիներից, թերևս միայն այն, որ չորեքթաթ չէ և սեփական գլխին էլ պոզեր չեն աճում: Բայց միթե այդքանը բավական է: Ինչպես կասեր հայ մեծանուն  գրող Հրանտ Մաթևոսյանը` «Մարդ ու անասուն իրարից ջոկվում են հիշողությամբ: Հիշողությունը դրված է անասունի և մարդու արանքում: Հիշողության մեջ ես, ուրեմն վառվում ես, հաշիվներ ունես, անհանգիստ ես, հիշողության մեջ չես` հրեն բաց դաշտում կովն արածում է առանց հիշողությունների, իսկ հորթին երեկ են մորթել: Ասում եք սեր, ասում եք սիրում ենք: Սիրում եք, քանի որ կծելու, կոտրելու, զրկելու, ատելու տղամարդկություն չունեք և դուք վախենում եք ատելուց: Դուք ձեր սերը թաշկինակ եք անում, կապում աչքներիդ, որովհետև վախենում եք բաց աչքերով նայել ու ատել և հանկարծ կտեսնեն, որ ատում եք, ու կտան կսպանեն»:

Դե եկ ու այսքանից հետո հավատ մի ընծայիր արմատական բիհևիորիստների կողմից առաջադրված, տեսականորեն հիմնավորված գիտափորձարարական հետազոտություններով հաստատված այն թեզ ու գաղափարին, ըստ որի չկա որևէ տարբերություն մարդականց որոշակի տեսակի և կենդանիների, մասնավորապես` թափառամկների միջև, և որ այդ վարքագիծը խորապես օպերենտային է, այսինքն լինելով արտաքին միջավայրի ազդեցությամբ ծագող ռեֆլեքսների մի բարդ ամբողջություն, հիմնականում կողմնորոշված է «զորանալու» ուղղությամբ և կապված է բազմաթիվ կենսաբանական պահանջմուքների, այդ թվում` «պարգև» ստանալու և պատիժներից խուսափելու բնազդային ցանկությունների ու մղումների հետ:

Վերափոխվելու, մարդկային տեսք ու կերպարանք ձեռք բերելու, բարոյահոգեբանական փրկարար ցնցումների եթարկվելու ունակությունն, ինչ  խոսք, խորթ և օտար է «թափառամնկների» հասարակական խավին կամ խմբին` խումբ, որտեղ ցանկալի և անհրաժեշտ ազդակների ձեռքբերման խելացի և այլընտրանք չունեցող միակ ուղին, ինչպես նշում է ամերիկյան բիհևիորիզմի հայր Բ. Սկինները իր «Ազատությունից և արժանապատվությունից ավելին» մեծ աղմուկ հանած աշխատության մեջ, եղել և մնում է նրանց վարքագծի արտաքին կառավարումը պայմանական նյարդային հակազդում ստեղծելու միջոցով: Սրանց նմաններին տրված չէ անցնելու  փրկության այն ծանր ու դժվարին, փորձություններով ու տառապանքներով լի ճամփան, որ եղել և մնում է բախտաբաժինը եզակի այն հոգիների և գիտակից տարրերի, որոնք թեև  թվով շատ փոքր են, բայց տառապանքով, վշտով, սիրով, հոգու բովանդակ կարողություններով ամենամեծն են` ամենամեծը, քանզի ծաղրանքի, ատելության, բազմաթիվ թունոտ հայացքների ու ֆշշոցների ուղեկցությամբ շարունակում են առաջ հրել սոցիալական դարվինիզմի ու սպառողականության ամայի և քարքարոտ ավազուտներում թաղված իրենց արժեքների սայլը և որոշակի որակներ հաղորդել կյանքի իմաստի իրենց որոնումներին` նշանավորելով այն մտավոր-իմացական և հոգևոր գործունեության ամենատարբեր տեսակներով ու եղանակներով, ինչպես օրինակ` սուբլիմացիայով, միստիկական պայծառացման վիճակներով, կամ կամ էլ ասենք` սեփական «ոչ ճշմարիտ» և «ոչ իսկական» գոյությունը հաղթահարելու և իսկական գոյությանը վերադառնալու էքզիստենցիալ ապրումներով:

Սակայն դառն իրականությունը ցուցանում է, որ ոչ էքզիստենցիալիզմը, ոչ սուբլիմման և վերացարկման տարբեր ձևերը, ինչպես օրինակ` գիտական գործունեությունը, ոչ «բավարարման փոխարինիչները», մասնավորապես` արվեստներով հաճույք զգալը, ոչ էլ իմացկան-հոգևոր գործունեության մնացյալ եղանակները, իրենց դրական որոշակի դերակատարությամբ հանդերձ  առանձին վերցրած չեն կարող վերացնել սպառողական-անասնական կյանքի անտանելի բեռը և մոտեցնել մարդկության բաղձալի երջանկության ժամը, եթե միայն  գտնված չեն օբյեկտիվ աշխարհաճանաչողության «երկնագիր տախտակները» և աշխարհի բարեփոխման հույսով ապրողները միավորված չեն նրա շուրջը:

Այս ամենը միանգամայն ակտուալ և հրատապ է դարձնում ոգու մասին գիտությունների, մարդկային հոգեգիտակցական ոլորտը շոշափող փիլիսոփայական և կրոնաբարոյական ուսմուքների` էքզիստենցիալիզմի, կյանքի փիլիսոփայության, արմատական գոյաբանության, ֆենոմենոլոգիայի, հոգեվերլուծության, բուդդայականության, իսլամի, քրիստոնեության տեսական և փորձնական լավագույն բաղադրատարրերից, օպտիմալ պարամետրերից բաղկացած կոմպեմենտար և ինտեգրալային նոր համակարգի մոդելավորման և սիներգետիկական նոր մոդելի ստեղծման խնդիրը` խնդիր, որի արդյունավետ լուծումը  պահանջում է ինչպես իրականության տարբեր ոլորտներում մարդու կոչման, տեղի, դերի և նշանակության վերաիմաստավորում աստվածային անհամաչափության դիրքերից, այնպես էլ բանական և գիտակից մարդու` որպես ինքնարար, ինքնակազմակերպվող և ինքնակատարելագործվող էաբանական համակարգի ճանաչողություն:

Սա նախ և առաջ ենթադրում է անհատականության զարգացման տարբեր մակարդակներում բարոյական, իմացական, զգայական-հուզական շարքերի փոխհարաբերակցության ճշգրտում, համակարգի զարգացման  էվոլյուցիայի մեջ բիֆուրկացիոն կետերի արձանագրում, անհատական նոր բնութագրիչների և բնավորության դիանոէթիկական գծերի ձևավորման քննասույզ դիտարկում  և, ի վերջո, նոոսֆերայի բարձրագույն մակարդակին համապատասխանող համակարգային նոր իմպերատիվների օբյեկտիվ պահանջմունքի ձևավորում:

Խորապես համոզված եմ, որ սիներգետիական սկզբունքները կարող են լայն և արդյունավետ կիրառություն գտնել մարդկային և հասարակական հարաբերությունների բոլոր ոլորտներում, ուրվագծելով, օրինակ` ներհասարակական խաթարված հավասարակշռության և համերաշխության վերականգնումի, սոցիալական լարվածությունների, տագնապների և ճգնաժամերի հաղթահարման կոնկրետ և իրատեսական ուղիները, և բազմաթիվ օրինակներով հիմնավորելով, որ ցանկացած ճգնաժամ ունի լուծում, ցանկացած ուղի չի հանդիսանում վերջավոր, ցանկացած նպատակ` վերջնական ու բացարձակ, իսկ քաոսն էլ, ըստ էության կառուցողական է, որն իր մեջ կրում է զարգացման նոր գծեր ու նպատակներ:

Սիներգետիկան ոչինչ չի պարտադրում, բայց առաջարկում է անլուծելի թվացող խնդիրների օպտիմալ լուծման բացառիկ հնարավորություններ:

ԱՐՄԵՆ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ

Lragir.am