Թևանական ավանտյուրա՞, թե՞ Ադրբեջանի կառավարության ծրագրած և Արմենակ Ղարագյոզյանի ձեռքով կատարված ոճրագործություն։ Այժմ քննության առնենք այս հարցը ոչ թե «ըստ հավուր պատշաճի» կամ աչառու կերպով, այլ արդարացի ու խղճի մտոք։ Շնորհիվ մի քանի ղեկավարների բարբարոսական արարքների՝ դժգոհությունը մասսաների մեջ իր գագաթնակետին էր հասել, որի պատճառով առաջացավ ապստամբություն, որը հանցագործները կոչեցին «Թևանական ավանտյուրա»՝ ցանկանալով կորցնել իրենց հանցագործությունների հետքերը, միևնույն ժամանակ իրենց ոճրագործ արարքները վերագրելով ինչ-որ Թևանի։

Այժմ քննության առնենք այդ խնդիրը։ Ո՞վ էր Թևանը և ինչ էր ներկայացնում իրենից։ Նախքան այդ հարցին պատասխանելը պետք է ասել, որ նա այժմ ոչ մի պաշտպանության կարիք չի զգում և իմ նպատակն էլ նրան պաշտպանելը չէ, այլ պատմական ճշմարտությունը ոտնահարումից պաշտպանելը և իսկական ավանտյուրիստներին երևան հանելը։ Թևանը Ղարաբաղի Տումի գյուղիցն էր, մի վառվռուն երիտասարդ, որն իր քաջության շնորհիվ հսկայական դեր խաղաց Ղարաբաղի ազատագրման պայքարում։ Թևանն այն երիտասարդն էր, որ Ղարաբաղի սահմանագլխից հետ տվավ գնդապետ Թարվերդյանին, որն իր զորքով ու թնդանոթներով թողնում էր Ղարաբաղը, իսկ ժողովուրդն էլ բռնել էր գաղթի ճանապարհը։

Ահա այդ նույն հերոսին ղարագյոզյաններն ավանտյուրիստ էին հայտարարում իրենց հանցանքը վերագրելով նրան։

Մի ուրիշ երիտասարդ, որին կոչում էին Աղաջան՝ Ծովատեղ գյուղացի, որը Ղափանից՝ Նժդեհի բանակից եկել էր հայրենիքը պաշտպանելու, ԹԵՎԱՆԻ ՀԵՏ ՄԻԱՍԻՆ ԳՆՈՒՄ ԵՆ ԿԱՐՅԱԳԻՆ ԵՎ ԽՆԴՐՈՒՄ ԻՐԵՆՑ ԸՆԴՈՒՆԵԼ ԿԱՐՄԻՐ ԲԱՆԱԿԻ ՇԱՐՔԵՐԸ (ընդգծումը մերն է - «ՆԷ»)։ Այդ ժամանակ թուրք և հայ երիտասարդներից շատերը մտել էին Կարմեր բանակի շարքերը։

Այստեղ հայ կոմունիստներից Հայկ Տեր-Սարգսյանը և Արտո Սահակյանը հայտնում են, որ դրանք ավազակներ են, որոնց ձերբակալում են և բերում Թաղլար գյուղի բանտը։ Հայկ Տեր-Սարգսյանն օրական մի երկու անգամ գոմի աղբածակով մեկնում է մաուզեր ատրճանակի փողը՝ ասելով. «Աղաջան, Թևան, ես ձեզ ոչնչացնելու եմ»։

Այդ բանտից փախչում է Թևանը, իսկ Շուշի փոխադրելու ժամանակ ճանապարհից փախչում է Աղաջանը՝ մի քանի ընկերների հետ։ Սրանք, միանալով անտառներում պատսպարված երիտասարդների հետ, Զանգեզուրից ստանալով ռազմամթերք, սկսում են ապստամբությունը մարդասպանների դեմ։ ԵՎ ԱՅՍՊԻՍՈՎ ՏԵՂԻ Է ՈՒՆԵՆՈՒՄ ԵՂԲԱՅՐԱՍՊԱՆ ԿՌԻՎԸ (ընդգծումը մերն է - «ՆԷ»)։

Մարդիկ հարց էին տալիս Ղարագյոզյանին ու նրա կատարածուներին՝ մի՞թե չէր կարելի այնպես անել, որ տեղի չունենար այս եղբայրասպան պատերազմը։

- Ո՛չ, դա անհրաժեշտություն էր, առանց նրան մենք չէինք կարող ճանաչել մեր բարեկամներին ու թշնամիներին,- պատասխանում են նրանք։

Այդ շարժումը մի բողոք էր՝ ուղղված Ղարաբաղի մի քանի բոլշևիկների կատարած սարսափների դեմ։ Դրանց նման վարմունքը խիստ հիասթափեցրեց հայ ժողովրդին։ Նրանք իրենց հակամարդկային արարքները թաքցնելու համար կոչեցին «Թևանական ավանտյուրա», որն իբր թե ուղղված էր սովետական կարգերի դեմ։ Դա մի կեղտոտ զրպարտություն էր Ղարաբաղի ժողովրդի հասցեին։ Ղարաբաղի հայ ժողովուրդը մեծ խանդավառությամբ ու գրկաբաց ընդունեց սովետական կարգերը, սակայն Արմենակ Ղարագյոզյանների կատարած սարսափները ցասում առաջացրին։

Ռուսական զորքը նորից գրավեց Ղարաբաղը։ Շատերն ստիպված եղան թողնել իրենց տունն ու տեղը և ընդմիշտ հեռանալ Ղարաբաղից, իսկ մնացածներից շատերն էլ բանտ նետվեցին և ոմանք էլ գնդակահարվեցին։

Խաղաղությունը Ղարաբաղում վերականգնվելուց հետո, Զանգեզուր փախածներից երկու հարյուրից ավելի մարդիկ դիմեցին Ղարաբաղի կառավարությանը, այդ ժամանակվա նախագահ բժիշկ Սաքո Համբարձումյանին՝ խնդրելով ներում և թույլտվություն՝ վերադառնալու իրենց տները։

Համբարձումյանը, մեզ անհայտ պատճառով, հրաժարվում է անձամբ գրելու թույլտվությունը։ Նա առաջարկում է իր աշխատակից Արսեն Գրիգորյանին, որ նա գրի իր ստորագրությամբ՝ կառավարության անունից, որ կարող են վերադառնալ՝ նախօրոք խորհրդակցելով, որ վերադառնալուց պետք է «սանրվեն»։

Մարդիկ, հավատալով այդ «ներմանը», վերադառնում են, բայց կարճ ժամանակամիջոցում զանազան պատրվակներով կեսից ավելին «սանրվում են»։ «Սանրվելը» կատարվում էր հետևյալ ձևով. հրահանգում էին ձերբակալել և ճանապարհին գնդակահարել՝ պատճառաբանելով, որ՝ ցանկանում էին փախչել, խփեցինք։

ԱԲՐԱՄ ԿԻՍԻԲԵԿՅԱՆ

(«Հուշեր» գրքից, հատոր 2)

В середине осени 1920 года в Нагорном Карабахе вспыхнула дашнакская авантюра, возглавляемая бывшим царским офицером и агентом западных империалистов Теваном. Используя естественные укрепления Гадрутского района, получая помощь и поддержку зангезурских дашнаков... кулаков и дашнаков Нагорного Карабаха, банды Тевана в течение нескольких месяцев орудовали в Гадрутском и Мартунинском районах и причинили огромные бедствия населению.

Головорезы из тевановской банды зверски убили старого большевика Минаса Степаняна, посланного ЦК АКП(б) на работу в Нагорный Карабах, одного из лучших руководителей Гадрутской партийной организации Шмавона Давидяна, председателя Чертазского ревкома Колю Даниеляна, коммунистов... Григория Бадаляна и других. Во многих селах теванисты истязали крестьян, отрезали у них уши, носы, зверски замучили попавших в их руки красноармейцев.

В начале борьба против тевановских банд велась главным образом силами местных коммунистических отрядов. Эти отряды в Гадрутском, Мартунинском и Карягинском районах проявили в этой борьбе исключительный героизм и отвагу.

В марте 1921 года ЦК АКП(б) направляет в Нагорный Карабах ответственных представителей, возложив на них задачу организации окончательного разгрома теванской банды. В помощ коммунистическим отрядам и крестьянам вскоре пришли части Красной Армии. Решительная борьба интернациональных коммунистических отрядов и частей Красной Армии к концу 1921 года обеспечила окончательную ликвидацию дашнакской авантюры в Нагорном Карабахе. Главарь авантюры скрылся в Иране.

САРГИС АБРАМЯН

2011 թ. Երևանի «Զանգակ-97» հրատարակչությունը ծննդյան 100-ամյակի կապակցությամբ լույս է ընծայել ականավոր կուսակցական-պետական գործիչ, Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի նախկին քարտուղար, ՀԽՍՀ Նախարարների խորհրդի նախագահի տեղակալ, Ժողվերահսկողության կոմիտեի և Պետմատի նախագահ, ծննդյան 90-ամյակի առթիվ ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի հրամանագրով ՀՀ պետական բարձրագույն պարգևի՝ «Մեսրոպ Մաշտոց» շքանշանի արժանացած Եղիշե Թևոսի Ասծատրյանի «XX դար. կյանքի հորձանուտում» հուշերի գիրքը։ Տպագրությունը նախաձեռնել և հովանավորել է «Արցախ» հայրենակցական միությունը։ 

Այն տպագրության է պատրաստել ՀՀ ԱԺ պատգամավոր, Հայաստանի հանրապետական կուսակցության խմբակցության անդամ, պատմական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Համլետ Հարությունյանը, խմբագիրն է Հենրի Առուշանյանը։

Այդ գրքից մի հատված ներկայացնում ենք ընթերցողի ուշադրությանը՝ եզրակացություններ անելու իրավունքը թողնելով նրան։

...Դրոյի և Նժդեհի, իրենց զորախմբերի հետ միասին, խաղաղ ձևով Ղարաբաղից հեռանալուց հետո միառժամանակ անց Դիզակի գավառի մի շարք գյուղերում ծագում է լուրջ զինված խռովություն, որը օրեցօր վեր էր ածվում քաղաքացիական կռվի և նպատակ ուներ Լեռնային Ղարաբաղում խորհրդային իշխանությունը տապալելու և նախկին կարգերը վերահաստատելու։ Խռովությունները և քաղաքացիական կռիվները տարածվում են նաև Զանգեզուրի սահմանակից Դիզակի ողջ գավառում։ 

Այդ հակախորհրդային շարժումը գլխավորում է Դիզակի գավառի Տումի գյուղացի, ցարական բանակի նախկին վախմիստր (старшина) Թևան Ստեփանյանը։ Տեղական ուժերի դիմադրության հետևանքով Թևանի խմբի մի մասը ընդհարումների ընթացքում սպանվեց, իսկ խմբի մի մասը լքեց և ցրվեց դեպի իրենց տները, իսկ մնացածները՝ Թևան Ստեփանյանի գլխավորությամբ, անցան Զանգեզուր։ Զանգեզուրում այդ ջարդված խմբի մնացորդները վերականգնվում են և զգալիորեն լրացվում, զինվում, հանդերձավորվում ու հետ վերադառնում, Ղարաբաղում խորհրդային իշխանությունը տապալելու և հին կարգերը վերականգնելու նպատակով։

Չնայած տեղական բնակչության և կոմունիստական ջոկատների դիմադրության, թևանիստներին հաջողվեց գրավել Դիզակի համարյա բոլոր գյուղերը, ահ ու սարսափի ենթարկել անզեն իրենց հայրենակիցներին, աշխատավոր գյուղացիներին և երիտասարդներին ստիպողական հավաքագրել, զինել և միացնել իրենց շարքերին։ Իսկ կոմունիստական կուսակցության, կոմերիտական կազմակերպության և տեղական խորհրդային օրգանները ցրել, նրա ղեկավարներին ու համակրողներին ծեծի և այլ տանջակիր, դաժան պատժի ենթարկել ու վերականգնել հին իշխանությունը։ 

Ես բոլորովին նպատակ չունեմ վերլուծության ենթարկել թևանիստների ամբողջ անմիտ և դաժան արարքները Ղարաբաղի հայ բնակչության և բոլշևիկների նորաստեղծ բանվորագյուղացիական խորհրդային կարգերի դեմ, միայն համառոտ ձևով ընթերցողին կներկայացնեմ Վարանդայի գավառի մեր Ճարտար գյուղի (Ճարտարը հեղինակի հայրենի գյուղն է, նա այնտեղ է ծնվել 1911 թ. և ապրել մինչև 7-ամյա դպորցն ավարտել է, իսկ հետագա ամբողջ կյանում մշտապես կապված է եղել նրա հետ - «ՆԷ») և ենթաշրջանի տարածքում նրանց կատարած անմարդկային անօրինականությունների մասին, որոնց ես անձամբ ականատես եմ եղել իմ համագյուղացիների հետ միասին։

1921 թ. հունվարի երկրորդ կեսին Թևանի առաջատար ջոկատներից մեկը, որ բաղկացած էր ավելի քան հարյուր զինված մարտիկներից, օգտվելով այն հանգամանքից, որ կոմունիստների ակտիվ և մարտունակ մասը գտնվում էր Գիշի գյուղի պաշտպանության դիրքերում, զուռնա դհոլով, սուր ու թրով, արևմտյան նեղ լեռնանցքից ներխուժեց մեր Ճարտար գյուղը։ Գյուղամիջի հրապարակում կրակ վառեցին և իրենց մոտ եղած տվյալների համաձայն սկսեցին քարշ տալով հրապարակ բերել գյուղի ակտիվ կոմունիստներին և ամբոխի առաջ ծեծի, տանջանքի ենթարկել նրանց։ Առաջին հերթին ասպարեզ բերեցին Ավագ Բալայանին և Գալուստ Բաբայանին։ Երկար ծեծելուց և մահամերձ վիճակի հասցնելուց հետո հրապարակ բերեցին աշխատավոր գյուղացի Համփարցի (Համբարձում) Գրիգորյանին։ 

Թեժ կրակը արդեն պատրաստ էր, բայց պատիժը սկսվում էր դաժան ծեծից և հարց ու պատասխանից հետո միայն («Կոմունի՞ստ ես», «Այո, բոլշևիկ եմ»)։ Թևանիստները հանում են նրա ոտքերից տրեխները ու շիկացած երկաթե պայտերը կպցնում տանջահարի բոբոիկ ոտքերին։ Վառված մսի ճենճահոտը տարածվում է հրապարակում հավաքված ամբողջ ամբոխի վրա։ Բայց Համբարձումը բղավում է. «Կոմունիստ եղել եմ, կոմունիստ կմեռնեմ»։ Շիկացած երկաթը նորից կպցնում են համառ ղարաբաղցու մերկ ոտքերին ու նորից ծեծում։ Մինչ այդ Թևանի խմբապետ Աղալար Բաբայանը մի քանի այլ ունևոր և դաշնակամետ գյուղացիների հետ միասին արդեն սեղան էին սարքել, գորգեր փռել, երինջներ մորթել և ճոխ ճաշկերույթ էին կազմակերպել։

Հարևան Գյունե Ճարտար գյուղում Ղարաբաղի հայության այդ «ազատարարները» կոմունիստ Սանջան Ղազարյանին տանջամահ են արել։ Ճարտարի ենթաշրջանի կոմկուսի ղեկավար, ականավոր քաղաքական գործիչ Կոլյա Դանիելյանին Գյունե Կալեր գյուղի ողջ աշխատավորության աչքի առաջ տանջալից ծեծի ենթարկեցին, երկու մատը կտրեցին, նշանի մատանիները հանեցին, հետո արդեն գազանաբար սպանեցին։ Մինչ առաջատար խումբը կիրառում էր այդ բոլոր պատժամիջոցները, հիմնական զորամասը գրավել էր մոտակա գյուղերը, շրջապատել Ճարտարի ձորակի հատվածը և սկսել կատաղի մարտ մղել դրանց տիրանալու նպատակով։ Այդպիսի արարքներով թևանիստներին հաջողվում է Դիզակի և Վարանդայի անզեն ու անմեղ աշխատավոր գյուղացիներին չպատճառաբանված կռվի մեջ ներքաշել, որի արդյունքում տեղի ունեցան մեծ կորուստներ և գյուղական տնտեսությունների ավերածություններ։ Այդ ավանտյուրայի արդյունքում նշված երկու՝ Դիզակի և Վարանդայի կոմունիստական ջակատները կորցրին բազմաթիվ մարտիկներ, որոնց թվում կային շատ ականավոր հեղափոխական, քաղաքական անվանի գործիչներ։

Թևանիստների ժամանակավոր հաջողությունները պայմանավորված էին նրանով, որ Լեռնային Ղարաբաղի (Դիզակի և Վարանդայի շրջաններ) հայ բնակչությունը չէր սպասում, որ խաղաղ պայմանավորվածությունից հետո (հեղինակը նկատի ունի Հայաստանի Հանրապետության լիազոր ներկայացուցիչ Դրոյի և Լեռնային Ղարաբաղի Հեղկոմի նախագահ Սաքո Համբարձումյանի միջև ձեռք բերված համաձայնությունը, որով Դրոն իշխանությունը ԼՂ-ում խաղաղ հանձնել էր բոլշևիկներին - «ՆԷ») հակաբոլշևիկյան հայ խմբավորումները կհամարձակվեն հարձակվել խաղաղ, հայրենական գյուղական աշխատավորական բնակչության վրա։ Բնակչությունը անզեն և անզինամթերք պայմաններում բոլորովին պատրաստ չէր դաժան զրկանքներից հետո (նկատի ունի թուրք-մուսավաթական միացյալ ուժերի դեմ արցախահայության մղած եռամյա ինքնապաշտպանական մարտերը - «ՆԷ») պատերազմ մղելու...

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ։ Երեք հրապարակումները ներկայացված են առանց խմբագրական միջամտության։ Ձեռնպահ ենք մնում նաև դրանք մեկնաբանելուց։ Ընդամենն ուզում ենք հիշեցնել, որ երեք հրապարակումների հեղինակներն այդ  տարիներին գտնվում էին «բարիկադի» տարբեր կողմերում, և գրել են այն, ինչ տեսել են իրենց «դիրքերից»...

Միաժամանակ, մեզանում այսօր գրիչ բռնող, հանուն մի կտոր հացի պատվերով «լարախաղացություն» անող և ժամանակի ու եղանակի հետ կաշի փոխող որոշ չարչիների ուզում ենք հիշեցնել, որ ջուր մտնելուց առաջ ցանկալի է նախապես ստուգել ջրի խորությունը, հակառակ դեպքում վտանգելու են իրենց ողորմելի գոյությունը...